Quo Vadis Spinoza?

Columns

Ik was een paar dagen in Polen, een land waar de kerken nog vol zijn. In het vliegtuig, op de terugweg van Warschau naar Schiphol, vouwde ik The Herald Tribune open en las het bericht dat de boekenlijst op de Poolse openbare scholen helemaal overhoop zal worden gehaald. Roman Giertych, de minister van Onderwijs, wil een nieuwe Poolse canon met meer nadruk op religieuze en patriottistische boeken.

Wel heeft inmiddels Michal Ujazdowski, zijn collega van Cultuur, een tegenstem laten horen. Die vindt “het volkomen onbegrijpelijk” dat boeken van Goethe en Joseph Conrad plaats moeten maken voor die van Johannes Paulus II en Henry Sienkiewicz.

Quo Vadis.jpg

Laatstgenoemde is de auteur van Quo Vadis, een Jan de Hartog-epos waar ooit nog eens een Hollywood-film van is gemaakt. Maar of dat boek in de schaduw kan staan van Conrads meesterwerk Heart of Darkness vraag ik me af. Gek trouwens dat Conrad verdwijnen moet. Hij schreef in het Engels, maar was Pool van geboorte. En zou Johannes Paulus II in het licht van de eeuwigheid een betere schrijver zijn dan Goethe?

“Rare jongens, die Polen”, dacht ik nog, toen ik op Schiphol landde, “maar goed dat de Nederlandse canon door verstandige mensen is samengesteld”. Weer thuis nam ik het stapeltje oude kranten door en las dat Spinoza niet is opgenomen in het eindexamen filosofie van de Nederlandse middelbare school. En dat, terwijl Rede en Religie voor drie jaar als thema van het eindexamen was vastgesteld.

Daar zakte mijn broek van af. Daar viel mijn gebit van uit mijn mond. Dat kon ik bijna niet geloven!

Dat op de middelbare school filosofie onderwezen wordt, is mooi meegenomen, maar als je het vak dan op het programma zet, maak er dan geen aanfluiting van. Behalve Spinoza heeft Nederland niet veel grote wijsgeren. Latere filosofen hebben vaak naar Spinoza verwezen. Zo noemde Wittgenstein zijn boek waarin hij dacht alle filosofische problemen te hebben opgelost de Tractatus logico-philosophicus, dit naar analogie van Spinoza’s werk de Tractatus theologico-politicus uit 1670.

Dat Spinoza niet in het eindexamen filosofie is opgenomen, maakt een beetje wantrouwig. Zou er in Nederland eenzelfde soort beweging aan de gang zijn als in Polen, waar men ook liever Johannes Paulus II op de boekenplank heeft staan dan Goethe? Liever Over de drempel van de hoop dan Faust?

Spinoza.jpg

Baruch Spinoza, of voor mijn part Benedictus Spinoza, was een atheïst, hoewel hij zichzelf nooit een atheïst heeft genoemd. Hij keek wel uit, want dat was te gevaarlijk. In zijn tijd werd onder een atheïst een goddeloze moordenaar verstaan, iemand die maar het beste op de brandstapel kon eindigen. Spinoza heeft laten zien dat een atheïst ook een moreel hoogstaand mens kon zijn, al zijn er nog altijd vele religieuzen die in het atheïsme de wortel zien van al het kwaad.

Volgens de grote Britse historicus Jonathan Israel is Spinoza de belangrijkste filosoof van de Verlichting. En Israel kan het weten, want hij schreef twee boeken over de Verlichting, die elk dikker zijn dan duizend pagina’s. Vergeleken bij Spinoza was Voltaire niet meer dan een anekdoticus, schrijft Israel. Zonder Spinoza was Kant minder Kant geweest en Nietzsche minder Nietzsche. Tegen een verslaggever zei Israel: “Spinoza’s denkbeelden zijn eeuwenlang taboe geweest. Ik denk dat wij daar nog steeds de na-effecten van beleven”.

Samen met een aantal andere historici en filosofen heeft Jonathan Israel minister Plasterk een smeekschrift gestuurd, waarin gevraagd wordt in te grijpen. Om als eindexamenonderwerp te mogen worden toegelaten, had Spinoza beter Jan de Hartog of een Poolse paus kunnen zijn.

Binnenlands Bestuur, 8 juni 2007