Laatste woorden van Jan Wolkers

Beweringen en bewijzen

Tot zijn laatste ademtocht is Jan Wolkers een bijzonder mens gebleven. Terwijl normale stervenden niet meer tanen naar voedsel, heeft Wolkers – volgens zijn biograaf Onno Blom, die aan het sterfbed stond – vlak voor zijn dood gezegd: “Mag ik ook wat eten? Ik heb honger”. Daarop ging Karina naar de keuken en maakte twee boterhammen met bessengelei klaar, waarvan Wolkers nog heeft geprobeerd drie stukjes naar binnen te krijgen. Toen zei hij: “Zo is het genoeg”.

Zijn laatste woorden.

Het mooiste is natuurlijk wanneer in laatste woorden een heel leven wordt samengevat. De beroemdste laatste woorden zijn opgetekend uit de mond van Goethe, die “meer licht” schijnt te hebben gezegd.

Vermoedelijk vroeg hij alleen maar om kaars, maar in de latere mythologie die zijn persoon bijna aan het zicht heeft onttrokken, zijn die laatste woorden uitgegroeid tot een moment van Verlichting.

De meeste laatste woorden zijn vermoedelijk nooit uitgesproken. Gelooft u dat Karl Marx op zijn sterfbed werkelijk deze wisecrack heeft gedebiteerd: “Ga weg! Laatste woorden zijn voor dwazen die nog niet genoeg hebben gezegd!”.

Ik niet.

Jan van Speijk.jpg

Evenmin geloof ik dat Jan van Speijk, voordat hij zijn schip tot ontploffing bracht, geroepen zou hebben: “Dan liever de lucht in!”. Onwaarschijnlijk lijken mij ook Heinrich Heine’s laatste woorden: “God zal me vergeven, het is z’n vak”. Te briljant. Wel geloof ik dat Theo van Gogh nog tegen Mohammed B. heeft geroepen: “Genade, genade! We kunnen er toch over praten”. Veel mensen zien Van Gogh als een provocateur die alleen maar wilde beledigen, maar uiteindelijk was ook Theo een typische vertegenwoordiger van het poldermodel. Hij wilde graag nog even debatteren over de vraag of al die messteken en pistoolschoten wel nodig waren.

Sommige laatste woorden zijn zo naar het leven getekend dat ze wel waar moeten zijn. Zo geloof ik beslist dat the famous last words van John Sedgwick, een generaal uit de Amerikaans burgeroorlog, authentiek zijn. Die zei, terwijl hij over de borstwering naar de vijandelijke linies tuurde: “Van die afstand kunnen ze nog niet eens een olifant…”.

Na de knal bleef het stil.

Jan Wolkers had honger en knabbelde aan een boterman met bessengelei. Tot op het laatst had hij zin in iets lekkers. Pas toen het echt niet meer kon, zei hij: “Zo is het genoeg”. Niet aanstellerig en niet pseudo-diepzinnig, precies goed. Toch gaat het niet alleen om de laatste woorden die een stervende heeft gesproken. De laatste woorden die de stervende heeft gehoord, zijn minstens zo belangrijk. Volgens de filosoof Jaap van Heerden moet de verzameling laatste woorden zelfs worden beschouwd als cultureel erfgoed, en doen wij onszelf te kort wanneer wij het laatste dat door de stervende is gehoord buiten beschouwing laten.

Net als uitgesproken laatste woorden kunnen gehoorde laatste woorden naar inhoud variëren van uiterst banaal tot uiterst diepzinnig. Wanneer je erover nadenkt wat de stervende als laatste gehoord kan hebben, slaat de schrik je om het hart, aldus Van Heerden. “Haal even een paar pilsjes, voor straks. Ik let nu wel even op”. Zo’n laatste boodschap wil je geen stervende meegeven. Ook moeten wij op onze woorden passen bij de aanblik van een narcose of een coma, want heel wat mensen schijnen in die situatie toch nog het een en ander op te pikken. “Geef die schaar eens door, Jet”, zijn ook geen laatste woorden waarmee je iemand een plezier doet.

Van Heerden pleit ervoor dat potentiële nabestaanden zich voorbereiden op de laatste woorden die zij gaan uitspreken, maar zoiets lijkt mij nauwelijks te verwezenlijken. In sterfscènes pleegt het woord overmand te worden door emoties en volgen de gebeurtenissen elkaar spontaan op, zonder dat men beseft wat er aan de hand is. Dat de komiek Tommy Cooper, toen hij op het toneel in elkaar zakte, als laatste een oorverdovend applaus hoorde, dat bovendien gepaard ging met een bulderend “bravo!”, mag een ongelooflijk geval van geluk heten. Niet iedereen, en zeker niet iedere komiek, is zo’n prachtig einde beschoren.

Deze cultuurhistorische beschouwing van Van Heerden brengt ons bij de laatste woorden die Jan Wolkers heeft gehoord. Dankzij biograaf Onno Blom weten wij dat de laatste woorden door Wolkers’ vrouw Karina zijn uitgesproken. Dat is een hele opluchting, want als iemand recht had op die laatste woorden dan was zij het wel. Een gelukkiger huwelijk dan tussen Jan en Karina is zelden gezien. Alle gasten op Tessel werden wel met champagne en gerookte zalm ontvangen, maar uiteindelijk ging het om die twee. En natuurlijk ook om hun twee zonen, Bob en Tom.

Wat zijn nu de laatste woorden die Jan Wolkers heeft gehoord? Wat heeft Karina tegen hem gezegd, daar aan het bed, terwijl ze hem de botterham met bessengelei aanreikte?

Ze zei: “Jan, je moet niet alleen kauwen, maar ook eten”.

Dat vind ik prachtige woorden. Eenvoudig en toch diepzinnig. Literatuur als het leven zelf. Ik vind die woorden zelfs nog mooier dan Karina’s billen.

Karina.jpg


de Volkskrant, 25 oktober 2007