Het geweten als peniskoker

Beweringen en bewijzen

“Wouter Bos heeft het grote woord gesproken: “De Chisten Unie heeft niet het monopolie op principe en geweten”.

peniskoker2.jpg

Of Wouter zich ervan bewust is, weet ik niet, maar hij zei het Helmut Schmidt na, die aan het eind van de jaren zeventig het NAVO-dubbelbesluit verdedigde. Als de Russen door zouden gaan met de ontwikkeling van langeafstandsraketten, dan zou Duitsland de Amerikanen toestemming geven kruisraketten op Duits grondgebied te plaatsen.

De vredesbeweging was mordicus tegen, waarop Schmidt – wijzend naar zijn eigen fractie – zei: “Die haben nämlich auch ihren Gewissen”.

Het geweten.

De afgelopen decennia hoorde je weinig meer over het geweten. De laatste die het erover had, was Piet Steenkamp die zich in 1978 tegen Joop van Tijn zei: “Het eigen geweten is bij ons katholieken niet voldoende ontwikkeld”. Die opmerking heeft toentertijd een klein relletje veroorzaakt. Niet voor niets heeft Steenkamp twee jaar later het CDA opgericht, zodat in deze christelijke samensmelting de protestanten hun katholieke collega’s snel konden bijpraten.

En nu is het geweten dankzij de Christen-Unie weer helemaal terug in het centrum van de macht. Politici lopen weer rond met hun geweten, zoals Papoea’s met hun peniskokers.

Maar wat is het geweten eigenlijk?

Het geweten wordt ook wel omschreven als een innerlijke stem, die ons vertelt wat goed is en wat kwaad. Over de vraag wie achter die innerlijke stem zit, zijn de meningen verdeeld. Er is een grote groep die denkt dat uiteindelijk God of andere metafysische instantie de drager is van die stem. Een kleinere groep denkt dat het geweten in de mens zelf zit en het resultaat is van opvoeding en eigen verstand. Wie naar zijn geweten luistert, luistert naar zichzelf.

Een van de belangrijkste eigenschappen van het geweten is dat het op een bepaald punt kan zeggen: “Halt, tot hier en niet verder!”. Daarom kan het geweten onwrikbare beslissingen nemen, die volkomen tegen het eigen belang ingaan. Het geweten kan het je erg zuur maken. Deze week werd in De Telegraaf het leven beschreven van Frans Aja, de enige Rechabiet van Nederland.

reli-slaper.jpg

De Rechabieten waren een volkje dat in het Oude Testament bij Jeremia voorkomt. Van God hebben zij de opdracht gekregen “geen huis te bouwen, noch zaad te zaaien, noch wijngaard te planten, noch te hebben; maar gij zult in tenten wonen al uw dagen”. Dat is ook precies wat Frans krachtens zijn geweten doet, maar het valt niet mee. In de zomer gaat het nog wel, want dan zit hij op de camping, maar in de winter is het leven hard en wordt hij meer aangezien voor een clochard dan voor een oprecht gelovige.

Soms wordt hij door de opgeschoten jeugd met stenen bekogeld.

Het geweten is de stem achter de martelaar die de dood verkiest en ook bereid is onschuldige buitenstaanders in zijn (of haar) dood mee te sleuren. De terroristische zelfmoordenaar en de seriemoordenaar zijn de tegenpolen die elkaar raken: de een moordt uit een te veel aan geweten, de ander omdat hij van het geweten te weinig heeft. Mensen met een te veel aan geweten zijn doorgaans even onverdraaglijk als degenen die er te veel van bezitten.

De Amerikaanse journalist H.L. Mencken heeft het geweten eens omschreven als “een schoonmoeder aan wier bezoek nooit een einde komt”, maar het was de filosoof Schopenhauer die misschien wel de grootste hekel had aan het concept van het geweten. Vermoedelijk heeft hij er daarom zo veel over geschreven. “Het geweten is samengesteld uit: één vijfde mensenvrees, één vijfde bijgeloof, één vijfde gewoonte, éen vijfde vooroordeel en één vijfde ijdelheid”, meende hij.

Ik zou er nog graag een snuifje goedheid en een snuifje slechtheid aan willen toevoegen. In het debat over de embryoselectie neemt de Christen Unie het op voor het ongeboren leven, maar veroordeelt zij tevens een groep mensen tot een naar en onnodig lijden, wat helemaal in de lijn is van het christendom. Schopenhauer zou zeggen: “Dat godsdienst een slecht geweten heeft, blijkt uit het feit dat er zware straffen worden gegeven aan wie ermee spot”.

Als ik zie wat er van de Deense ambassade in Pakistan is over gebleven, begrijp ik hoe actueel die woorden zijn.

Als de hoop van Wouter Bos in vervulling gaat, wordt er binnen een maand een oplossing gevonden voor het probleem van embryoselectie bij de behandeling van genetische borstkanker. Grappig is dat juist de Christen-Unie als gewetenspartij het formele gelijk benadrukt – in het regeerakkoord is vastgelegd om de zaak te laten rusten – terwijl de PvdA een beroep doet op het geweten om een groep van kwetsbare vrouwen niet in de kou te laten staan. Ik ben erg benieuwd hoe de partijen een compromis bereiken. De opmerking van de Duitse schrijver Otto Weiss “dat het geweten op deze wereld de handigste advocaat is”, doet vermoeden dat ze eruit zullen komen.

Pim Fortuyn is op de puinhopen gaan staan, maar in dit soort zaken begin ik steeds meer een heimwee naar Paars te krijgen.

de Volkskrant, 5 juni 2008, zie ook voor reacties.