The Max Pam Globe

De staat: King Kong met een kippenborst

Invallen

Op 11 september j.l. heb ik in het Persmuseum een column uitgesproken bij de tentoonstelling Censuur, die werd geopend door minister Plasterk. Hieronder volgt de tekst:

“The Jewel of Medina zal de volgende maand worden uitgebracht door Gibson Square. Op haar website verklaart deze Britse uitgeverij zeer vereerd te zijn met de overeenkomst die met de auteur Sherry Jones is gesloten. Of Sherry Jones een goede schrijver is, weet ik niet, want ik heb nooit iets van haar gelezen, en ook de bewuste roman ken ik niet. Wel denk ik dat haar leven drastisch is veranderd, sinds zij haar manuscript heeft ingeleverd bij Random House.
Dat is een grote Amerikaanse uitgeverij die je voor het gemak kunt vergelijken met de Bezige Bij.

Random House vond de roman, die gaat over Aisja de derde vrouw van de profeet Mohammed, aanvankelijk bijzonder interessant. De uitgever was geneigd The Jewel of Medina het uit te geven, maar een meelezer wees op de explosieve thematiek en raadde publicatie af.

Het bijzondere van Aisja is dat zij pas zes jaar was toen zij trouwde met de profeet. Dat is naar moderne westerse maatstaven wat jong en wie daarover spreken wil, kan vanuit moslimkringen op weinig enthousiasme rekenen. In Nederland werd een toneelstuk over Aisja na protesten van de bühne gehaald. Ook Ayaan Hirsi heeft in Nederland iets over de relatie tussen de profeet en Aisja gezegd, en zoals wij weten: met alle gevolgen van dien.

Dat Random House iets had om over na te denken, was duidelijk, want in het eerste hoofdstuk van het boek wordt Aisja al meteen ontmaagd. Niettemin heeft Sherry Jones bij herhaling gezegd dat zij de roman heeft geschreven uit respect en eerbied. Haar ambitie was juist een brug te bouwen tussen de verschillende culturen. Hoewel zij in die opvatting wordt gesteund door andere meelezers, viel vorige maand de beslissing: Random House liet de auteur weten af te zien van publicatie.

Uiteraard bleef de kwestie niet onopgemerkt. Salmon Rushdie, wiens boeken door Random House wel degelijk worden uitgegeven, reageerde verbolgen. “Ik ben zeer teleurgesteld te moeten horen dat mijn uitgever de publicatie heeft afgelast vanwege mogelijke repercussies van moslimzijde. Deze censuur, ingegeven door angst, geeft een slecht voorbeeld”. Rushdie dreigde zelfs Random House te verlaten en bij de uitgeverij kwamen verschillende mails binnen van literatuurliefhebbers die verklaarden nooit meer een boek van Rondom House te zullen kopen.

Je bent een verzetsheld of je bent het niet, maar intussen was het woord gevallen: censuur.

Toch is het de vraag of het wel censuur is wat Sherry Jones overkwam. Onlangs verscheen in The New York Times een artikel van Stanley Fish, jurist en cultuurkenner, tevens emeritus hoogleraar te Maimi. Volgens Fish is al dat gescherm met begrippen als censuur en vrijheid van meningsuiting voornamelijk een kwestie van retoriek.

Want ga maar na.

Heeft Random House niet gewoon het recht om iets niet uit te geven? De publicatie boeken is een recht en geen plicht. Zelfs wat tegenwoordig met graagte “zelfcensuur” wordt genoemd, heeft – volgens Fish – eigenlijk niets met censuur te maken. Het is meestal niets anders dan de afweging of het onder bepaalde omstandigheden de moeite waard is iemands gevoelens te kwetsen.

“Ik noem dat niets anders dan beschaafd gedrag”, aldus Fish.

We horen hier de vage echo van de vader van Theo van Gogh, die tegen zijn zoon placht te zeggen: “Theo, je mag alles zeggen, maar het hoeft niet”.

In zijn betoog wijst Fisch erop dat er vast wel een ander uitgever zal komen, die The Jewel of Medina gaat uitgeven, en dat is ook inderdaad gebeurd. Volgens Fisch is er alleen maar sprake van censuur, als de staat – zoals in het Derde Rijk – boeken verbiedt of verbrandt, of wanneer de staat auteurs in de gevangenis gooit vanwege publicaties die wel tot stand zijn gekomen, maar die onwelgevallig zijn.

Tegen het betoog van Fisch is van alles in te brengen. Zo is de beslissing om de roman van Sherry Jones te laten vallen wel degelijk genomen onder de dreiging met terreur. Daarnaast is Gibson Square geen Random House en de houding van Rondom House zou wel eens ongunstige gevolgen kunnen hebben voor toekomstige schrijvers en hun boeken.

Maar laten wij de criteria van Fisch eens toepassen op de gevallen die beschreven staan in het dossiers “Censuur”, dat sinds enige tijd wordt bijgehouden op de website van het weekblad Elsevier.

Genoemd worden de volgende kwesties:

1. De affaire Geen Stijl, waarbij de redactie zich moest melden op het politiebureau. Is dat censuur? Nee, want Geen Stijl werd niet verboden en raast gewoon verder.

2. De affaire Gregorius Nekschot, waarbij het huis van een cartoonist werd binnengevallen. Is dat censuur? Nee, want Gregorius Nekschot raast gewoon door en van een mogelijk proces tegen de tekenaar zal niets terecht komen.
3. De affaire Opinio, waarbij minister-president Balkenende een proces begon tegen een weekblad, dat een pastiche had gemaakt op zijn manier van praten en denken. Is dat censuur? Nee, want de rechter stelde de premier gevoeglijk in het ongelijk. Tot een hoger beroep kwam het niet, want Roel Pieper haalde de stekker uit Opinio en Jan Peter haalde de stekker uit de juridische procedures.
4. De affaire-Fitna, waarbij een aantal geprobeerd hebben de film van Geert Wilders veroordeeld te krijgen via de rechter. Is dat censuur? Nee, want het Openbaar Ministerie heeft al die aanklachten onontvankelijk verklaard.

5. De affaire Sooreh Hera, waarbij foto’s van de profeet Mohammed als homoseksueel niet werden vertoond na bedreigingen. Is dat censuur? Misschien, want Sooreh Hera zou haar werk in een ander museum kunnen exposeren, ware het niet dat nog geen ander museum bereid gevonden is dat te doen. Geen rijksmuseum, gemeentemuseum of particulier museum waagt zich eraan.

De conclusie moet zijn dat de Nederlandse staat wel af en toe zijn spierballetjes laat zien, maar dat er van de werkelijke censuuruitoefening niets terecht komt. Op dit gebied is de Nederlandse staat King Kong met een kippenborst. Gelukkig maar.

Maar eigenlijk gaat het niet om censuur, maar om iets anders.

De beslissing van Random House om The Jewel of Medina tenslotte niet uit te geven, is weinig heldhaftig. Je zou die beslissing zelfs laf kunnen noemen. En dat is erg jammer, want in deze dagen mag je van een literaire uitgeverij wel een beetje moed verwachten.

Ik dank u voor uw aandacht”.

Persmuseum, 11 september 2008.