Handel in hoop is niet zonder gevaar

Beweringen en bewijzen

“Een leider is een handelaar in hoop”, heeft Napoleon eens gezegd. Waneer wij die uitspraak combineren met de opmerking van Gerard Reve dat geloof en hoop “gratis” zijn, dan beseffen wij dat 44ste president van de Verenigde Staten grote woorden heeft gebruikt en een grote verantwoordelijkheid op zijn schouders heeft genomen.

Hoop2.bmp

Dat handelen in hoop niet zonder gevaar is, blijkt uit de mythe over de eerste vrouw.

Prometheus en zijn broer Epimetheus hadden van Zeus de opdracht gekregen om de mens te maken. Zij deden dat naar hun evenbeeld en dus werd het een man. Maar omdat die man ongelukkig was, stal Prometheus het vuur en schonk het aan de mensheid.
Zeus was daar zo verbolgen over dat hij Hephaistos beval uit water en aarde de vrouw te maken. Haar naam was Pandora.

Van alle goden kreeg zij schone gaven, zoals schoonheid, intelligentie en tafelmanieren. Alleen de kwaadaardige Hermes kon zich niet beheersen. Hij gaf haar de spraak en voorzag haar van schaamteloze gedachten, waarin roddel en achterklap over elkaar heen buitelen. Zodoende kreeg zij een eigenschap die nog niet bestond: nieuwsgierigheid.

Pandora 2.bmp

De domme Epimetheus nam Pandora als vrouw en omdat Zeus lol in zijn onderneming kreeg, schonk hij haar als huwelijkscadeau een doos met ongelukken, ziekten en zorgen. Zo lang die doos gesloten bleef, was er niets aan de hand, maar uiteraard kon Pandora haar nieuwsgierigheid niet bedwingen. Nauwelijks had zij de doos geopend of de rampen sprongen als kikkers naar buiten en verspreidden zich over de wereld. Geschrokken klapte Pandora de doos dicht, nog net op tijd op om één aanwezigheid het ontsnappen te beletten.

Die ene aanwezigheid was de Hoop.

Vandaar dat de mens altijd zijn hoop behoudt wanneer hij (of zij) getroffen wordt door tegenslagen. Het is duidelijk dat Obama zijn succes te danken heeft aan de traagheid van de hoop, die zo suf was te blijven zitten toen de anderen naar de vrijheid sprongen. Toch is die traagheid te verklaren, want hoop is altijd verbonden met geduld. Hoop is iets voor de lange termijn. Wat de hoop vertegenwoordigt, ligt achter de horizon en wij moeten hopen dat plotseling voor ons staat wat nu nog niet aanwezig is. Daar loert ook het gevaar: het geduld kan opraken.

Geen mantra is het afgelopen jaar zo vaak te horen geweest als de hoop, maar wat is hoop eigenlijk? Hoop is de wens dat iets dat nog nu onzeker is in toekomst wordt verwezenlijkt. Hoop doet leven en alleen degene die aan het eind van zijn leven de hel binnentreedt, moet alle hoop laten varen – zo heeft Dante geleerd. Hoop is een zeer sterk gevoel, maar omdat het betrekking heeft op iets in toekomst, is het onderscheid tussen ware en valse hoop nauwelijks te maken. Religies, die ons een leven na de dood beloven, handelen misschien in valse hoop, maar te bewijzen valt er niets. Wij zullen het moeten afwachten. Zelf moet ik altijd denken aan een opmerking van Wim Schippers die tegen een gelovige zei: “Je zult nog raar opkijken als straks het hiernamaals niet blijkt te bestaan”.

Hoop kan ons helemaal in haar greep houden. Het is de schuld van de hoop dat wij ’s nachts in ons bed liggen te woelen, voortdurend aan fantaserend over hoe het gaat aflopen. Hoop is ons wapen tegen de zorgen. Wij zijn bereid te hopen tegen beter weten in. “Hoop”, zei Nietzsche, “is de grootste van alle kwaden, want zij houdt onze kwellingen levend”.

Ondanks haar krachtige werking valt hoop niet onder de zes basisemoties: geluk, verdriet, walging, verbazing, woede en angst. Dat zijn emoties die je van iemands gezicht kunt aflezen. Zowel paus als Papoea, professor als pindaverkoper, patjepeeër als politieagent ziet aan de gezichtsuitdrukking onmiddellijk of iemand verdrietig is of boos. Maar hoop valt aan de buitenkant van een mens niet te herkennen. Toch waren er twee miljoen hoopvolle toehoorders gisteren voor het Capitol.

Hoe zagen ze eruit?

Ernstig, opgelucht, geduldig, gewoon. Ze luisterden vooral. Alleen ex-president Bush scheen zich op eigenaardige manier te amuseren. Het leek wel of hij temidden van al die hoopvolle mensen nieuwsgierig aan het rondkijken was, logisch natuurlijk, want per slot is hij de Pandora geweest die al die gruwelen uit de doos heeft losgelaten.

Hier past de ernstige waarschuwing om hoop en optimisme niet met elkaar te verwarren. Optimisme is gebaseerd op rationele overwegingen. De optimistische verwachting dat Nederland de recessie tamelijk ongeschonden doorkomt, wordt ingegeven door uitvoerige analyses van de omstandigheden. Weliswaar kunnen de analyses onjuist zijn, zodat het optimisme alsnog wordt beschaamd, maar dat doet niets af aan de rationaliteit van het uitgangspunt.

Hoop daarentegen is gebaseerd op gevoel. Daarom zei Andries Knevel gisteravond met trots dat de inauguratie vooral een religieuze gebeurtenis was. Als Obama er niet in slaagt de hoop te transformeren tot optimisme, zullen er nog meer rampen op ons afkomen. En daar heeft alleen George W. Bush plezier van.

de Volkskrant, 22 januari 2009 – zie ook voor reacties.