Andor Lilienthal (1911-2010)

Schaken

Het moet in het begin van de jaren negentig zijn geweest dat ik naar Boedapest ben gereisd om een interview te maken met de Hongaarse grootmeester Andor (André) Lilienthal. Die was toen al bijna tachtig.

Lilienthal 2

Om verschillende redenen was het interessant om met Lilienthal te spreken. In de eerste plaats was hij een van de grootste schakers van zijn tijd. Hij speelde tegen tien wereldkampioenen, waarvan hij er zeven zeker een keer wist te verslaan: Lasker, Capablanca, Aljechin, Euwe, Botwinnik, Smislov en de dameskampioen Vera Menchik. Alleen van Petrosjan, Spasski en Karpov (twee remises) won hij nooit.
Door een toeval miste hij Tal keer op keer. “Godzijdank”, zei hij daarover.

En voor Petrosjan trad hij op als secondant.

Alleen Steinitz, de eerste der wereldkampioenen heeft hij nooit ontmoet, maar met de tweede – Emanuel Lasker – was hij goed bevriend. Wanneer Lasker en Lilienthal zaten te schaken, gingen hun vrouwen samen winkelen. Het beroemdst van al zijn partijen is ongetwijfeld de overwinning op Capablanca, die in 1935 met een verwoestend dameoffer van het bord werd geveegd. Waar hij ook kwam, overal moest Lilienthal die partij demonstreren.

In Boedapest woonde Lilienthal met zijn zoveelste vrouw – hij was een echte womanizer – in zo’n armoedige flat uit de communistische tijd. Op het bord stond een stelling die hij mij wilde laten zien. De positie kwam uit een partij (1933) tegen Aljechin, die hij remise had gegeven in een praktisch gewonnen staand eindspel. Hij had er nog spijt van. Maar Aljechin was een groot man, beslist niet de antisemiet waarvoor hij altijd wordt gehouden. Toen Lilienthal in 1930 als jonge schaker in Parijs aankwam en belet vroeg, betaalde Aljechin het entreegeld voor een blitztoernooi. Lilienthal won en hij wilde Aljechin van het verdiende geld terugbetalen, maar dat mocht niet.

“Pas als je meester bent”, zei Aljechin.

Afgelopen week is Andor Lilienthal op 99-jarige leeftijd gestorven. Daarmee is ook de laatste mens ter wereld overleden die Capablanca nog verslagen heeft. Je zou Lilienthal ook de laatste der ware schaakbohemiens kunnen noemen. Over Lilienthal doet de legende de ronde dat hij altijd een beroep kon doen op rijke minnaressen, die bereid waren zo’n armoedzaaiershobby als schaken te financieren. Misschien is het meer dan een legende, want op de foto’s uit de jaren dertig ziet Lilienthal eruit als een grandeseigneur.

Lilienthal 1

Overigens ben ik destijds niet alleen naar Boedapest gereisd om Lilienthal te spreken.

Ik deed dat ook in de hoop Bobby Fischer te ontmoeten, van wie werd gezegd dat hij zich toen in Boedapest ophield. Dat klopte. Fischer kwam regelmatig bij Lilienthal over de vloer, maar tijdens mijn bezoek verscheen er niemand. Lilienthal kon ook niet zeggen waar Fischer woonde, want die stapte altijd onaangekondigd binnen en wilde verder alleen over schaken praten.

Over Fischer was Lilienthal enigszins ambivalent. Hij vond Fischer de grootste schaker aller tijden, maar tegelijkertijd hij had er moeite mee dat Fischer niet meer speelde en alleen nog geïnteresseerd was in het door hem ontwikkelde Random Chess. Lilienthal stierf drie dagen na zijn 99ste verjaardag. Opnieuw is een tijdperk afgesloten.

Lilienthal-Capablanca (1935)

1. d2-d4 Pg8-f6 2. c2-c4 e7-e6 3. Pb1-c3 Lf8-b4 4. a2-a3 Lb4xc3+ 5. b2xc3 b7-b6 6. f2-f3 d7-d5 7. Lc1-g5 h7-h6 8. Lg5-h4 Lc8-a6 9. e2-e4 La6xc4 10. Lf1xc4 d5xc4 11. Dd1-a4+ Dd8-d7 12. Da4xc4 Dd7-c6

En nieuwtje. Eerder had Eliskases tegen Aljechin 12. … Pc6 gespeeld.

13. Dc4-d3! Pb8-d7 14. Pg1-e2 Ta8-d8 15. O-O a7-a5 16. Dd3-c2 Dc6-c4 17. f3-f4 Td8-c8 18. f4-f5 e6-e5 19. d4xe5 Dc4xe4

Diagram1Lilienthal-Capablanca

Een beroemde stelling. Lilienthal schreef later: “Ik mag Capablanca voor deze zet wel dankbaar zijn. Inmiddels zijn er vele jaren verstreken, maar nog altijd moet ik overal ter wereld laten dien met welke zet ik toen de wereldkampioen heb verslagen.

20. e5xf6!!

Een dameoffer, gebaseerd op de overweging dat de zwarte koning hierna geen kant meer op kan.

20. … De4xc2 21. f6xg7 Th8-g8 22. Pe2-d4 Dc2-e4

Zo’n zet  doe je niet graag, maar 22. … Dd2 23. Tae1+ Pe5 24. Te5x+ Kd7 25. Td5+ Ke8 26. Te1+ , of  22. … Dc3x  23. Tae1+ Pe5 24.  Te5x+ Kd7 25. Te7+ hadden ook naar de ondergang geleid.

23. Ta1-e1 Pd7-c5 24. Te1xe4+ Pc5xe4 25. Tf1-e1 Tg8xg7 26. Te1xe4+ Ke8-d7

En nu schrijft Lilienthal: “Toen mijn tegenstander zag dat wit na 27. Te7+ Kd6 28. f6 en 29. Lg3+ kon winnen, wachtte hij mijn antwoord niet meer af. Hij glimlachte, reikte mij de hand en feliciteerde mij”.

Lilienthal-Levenfish (1937)

1. d2-d4 Pg8-f6 2. c2-c4 e7-e6 3. Pb1-c3 Lf8-b4 4. e2-e3 0-0 5. a2-a3 Lb4xc3+ 6. b2xc3 Pb8-c6 7. Lf1-d3 e6-e5 8. Pg1-e2 e5-e4 9. Ld3-c2 Pa6-c5 10. c4-c5 b7-b6 11. c5xb6 a7xb6 12. 0-0 Lc8-b7 13. Pe2-g3 Tf8-e8 14. f2-f3 e4xf3 15. g2xf3 d7-d5 16. Kg1-h1 Pa5-c4 17. Tf1-g1 g7-g6

Opgelet: 17. … Pe3x 18. Le3x Te3x 19. Pf5 en wint.

18. Pg3-f1 Pf6-h5 19. Lc2-d3 Pc4-d6 20. Ta1-a2 Lb7-a6 21. Ld3xa6 Ta8xa6 22. e3-e4!


Diagram2Lilienthal-Levenfish

Lilienthal geeft deze zet twee uitroeptekens. Het is geen echt pionoffer, want Ph5 blijft steeds hangen.

22. … d5xe4 23. f3xe4 23. … Ph5-f6! 24. e4-e5 Dd8-a8+ 25. Tg1-g2!

Zwart had het minder sterke 25. Tag2 Pde4 26. Le3 Pc3x! verwacht.

25. … Pf6-e4 26. Dd1-d3 Pd6-f5 27. Ta2-e2

Het paard is gevangen, maar zwart heeft nog een resource.) 27. … Pe4xc3! 28. Dd3xc3 Pf5-h4 29. Pf1-g3 c7-c5 30. Pg3-e4! Ph4xg2 31. Pe4-f6+ Kg8-h8 32. Te2xg2 c5xd4 33. Dc3-h3! h7-h5 34. Pf6xe8?

Inderdaad werkte 34. Ph5x Dc8! niet, maar 34. Dg3! Te6 35. Df4 Df8 36. Tc2 Ta8 36. Tc7! was heel sterk. Na de tekstzet kan zwart zich, ondanks het stuk minder, goed verdedigen.

34. … Da8xe8 35. Dh3-g3 Ta6-a5 36. Lc1-g5

De juiste zet was 36. Lb2!

36. … Kh8-h7 37. Lg5-f6? Ta5-c5 38. Tg2-f2 Tc5-c3 39. Dg3-g2 Tc3-c1+ 40. Tf2-f1 Tc1xf1+ 41. Dg2xf1 De8-a8+ 42. Kh1-g1 Da8xa3

Pion drie.

43. Lf6-g5 Da3-b3 44. Df1-c1 b6-b5 45. Dc1-e1 Db3-f3 46. Lg5-d2 Df3-g4+ 47. De1-g3 Dg4-d1+ 48. Dg3-e1 Dd1-f3 49. Kg1-f2! Dg4-f5+ 50. Kf2-g2 g6-g5 51. De1-e2 g5-g4?

Met 51. … Kg6! had zwart net remise kunnen maken.

52. Kg2-g3! Kh7-g6 53. Ld2-b4 Df5-b1 54. Lb4-c5 Db1-b3+ 55. Kg3-f4 d4-d3 56. De2-e4+ Kg6-g7 57. Lc5-d4! d3-d2 58. e5-e6+ f7-f6 59. e6-e7 d2-d1D

Diagram3Lilienthal-Levenfish

Zwart heeft twee dames, maar Lilienthal heeft verder gekeken. Wat nu komt is werkelijk schitterend.

60. Ld4xf6+! Kg7xf6

Hij moet wel, want 60. … Kh6 61. Lg5+ Kg7 62. e8P+! en het is alleen deze paardpromotie die wint!

61. De4-e5+ Kf6-g6 62. e7-e8D+ Db3-f7+ 63. De5-f5+!

De beslissende klap.

63. … Kg6-h6 64. De8-h8+ Df7-h7 65. Df5xh7 mat.

Een titanenstrijd.

Het Parool, 22 april 2010