Elsevier met en tegen de wetenschap

Columns

Vijf maanden geleden overleed Pierre Vinken. Hij hield alles in eigen hand en stierf als een romein. Dat was het einde van een man, die carrière had gemaakt als wetenschapper, uitgever, ondernemer en geldverdiener. Intussen beleven wij ook het einde van wat Vinken heeft opgebouwd, wat betekent dat er sprake is van heus einde van een tijdperk.

Deze week reageerde Martin Tanke, managing director journal publishing bij Reed/Elsevier, op de groeiende auteursboycot tegen zijn uitgeverij. Zo’n achtduizend wetenschappers willen geen zaken meer doen met Elsevier. Zij voelen zich uitgebuit en menen tevens dat Elsevier uit winstbejag de vrije toegang tot wetenschappelijke kennis belemmert. Deze klachten zijn erg oud, maar tot dusver is de academische wereld er nooit in geslaagd een vuist te maken.

Het moet begonnen zijn in 1957, toen Vinken een baantje kreeg bij Excerpta Medica, een medisch blad dat samenvattingen publiceerde van wetenschappelijk onderzoek. Vinken, zelf hersenchirurg, nam snel de leiding over en wist het blad voor een forse prijs aan Elsevier te verkopen. Bij Elsevier waren ze zo onder de indruk van de persoon die hen een poot had uitgedraaid dat ze Vinken in de directie opnamen. Zijn Elsevier Science Publishers werd een moneymaker, zodat hij ook daar boven zijn rivalen uitgroeide. Door de wetenschappelijke uitgaven te concentreren wist hij een hoog rendement te bereiken, een strategie die door de aandeelhouders zeer op prijs werd gesteld.

De formule die Vinken had bedacht, was – zoals eigenlijk bij alle goede ideeën – heel simpel. Wetenschappers zijn op hun vakgebied bijzonder slim, maar over het algemeen hebben zij weinig verstand van geld. Ze zijn al blij als hun onderzoek en de resultaten daarvan worden gepubliceerd. Zij worden door de universiteit al betaald, dus wat willen ze eigenlijk meer? Als je erg goed bent, wacht aan het eind de Nobelprijs, en daar zit pas echt een aardig bedrag aan vast.

Vinken bundelde het werk van al die onderzoekers in tijdschriften. Geen universiteit of andersoortige wetenschappelijke instelling kon het zich permitteren om op die bladen geen abonnement te nemen. En de prijs van die abonnementen was pittig en werd ook steeds pittiger, want Elsevier bezat op dit terrein praktisch een monopolie. Als je nagaat dat redacteuren van Excerpta Medica aanvankelijk één dollar per samenvatting kregen, kun je wel uitrekenen
wat er werd verdiend. Vinken kon daar altijd met smaak over vertellen.

Maar helaas, de formule werkt niet meer. Het internet heeft roet in het eten gegooid en zelfs wetenschappers zijn mondiger geworden. Tegen de Volkskrant zei Martin Tanke dat de boycot “berust op misverstanden”. Om dat uit te leggen gebruikte de managing director journal publishing van Reed/Elsevier mooie Engelse termen, zoals communities en open access. Die termen moeten verhullen dat de boycot natuurlijk helemaal niet berust op misverstanden. De onderzoekers pikken het gewoon niet meer dat zij worden uitgeperst.

Dankzij internet hebben zij al die dure wetenschappelijke tijdschriften haast niet meer nodig. Vandaar ook dat zij zich hebben verzet tegen het omstreden Amerikaanse wetsvoorstel dat de vrije toegang tot wetenschappelijke literatuur alsnog wil reguleren. Zo’n wetsvoorstel kwam Reed/Elsevier natuurlijk goed uit, maar door de opstand der wetenschappers heeft het bedrijf de steun aan het wetsvoorstel schielijk weer ingetrokken.

ElsevierKluwer

Wanneer de inkomsten uit wetenschappelijke publicaties wegvallen, wordt het voortbestaan van Reed/Elsevier rechtstreeks bedreigd. Ik kan mij voorstellen dat er de afgelopen maandag bij het bedrijf druk is vergaderd over de vraag hoe men deze aanval het hoofd moet bieden. Dit is geen onweer dat wel weer even over zal waaien.

Het kan dan ook geen toeval zijn dat er steeds weer geruchten opduiken over een mogelijke fusie tussen Reed/Elsevier en Wolters/Kluwer, dat met soortgelijke problemen kampt. In 1987 heeft Vinken als baas van Elsevier getracht Kluwer over te nemen met een vijandig bod. Dat is toen uitgelopen op een van de weinige nederlagen uit zijn ondernemerscarrière. Ik ben benieuwd hoe het dit keer gaat.

Het Parool, 3 maart 2012