Het is deze symbiose van het goede en het schone die het de ANDB rechtvaardigt om uitbundig feest te vieren, aldus Mozes: "En hun feesten zullen grootsch zijn, overdreven zeggen sommigen. Misschien! Maar dan toch zeker waardig. Geen kittelende veeren, geen mirletons, geen hospartijen. En niemand gaat in de harington, niemand wordt opgehangen aan een lantaarnpaal. Er zullen ook nu enkel uitingen van de hoogste en meest beschaafde kunst worden aangeboden in alle vormen. Zang, voordrachten en muziek door de allerbeste; sierkunstenaar, ingenieurs en schilders zullen hun optocht inzetten. Zo getuigt daar alles op het zilveren jubileum van de ANDB van het hoogste dat de mens kan bereiken. Zij zullen de bewijzen geven van de beschaving, welke hun is geleerd en die zij in zich hebben opgenomen. Zoo zullen zij laten zien dat hunne vakvereniging niet van hen heeft gemaakt loonmaniakken, wien het alleen te doen is om het materieele voordeel, maar dat zij het moreele leren bovenaan te stellen".
        En tenslotte besluit hij met de constatering: "Indien men het als het werk van de vakvereeniging alleen beschouwt het opvoeren en handhaven der loonen en het verkorten van den arbeidstijd, (...) dan zal het naar mate van vraag en aanbod, van hoog en laagconjunctuur steeds: omhoog, omlaag, omhoog, omlaag zijn. Een Sisyphus-arbeid. Maar indien men daaraan verbindt een beschavingswerk van een zo hoog niveau, dan houdt het op een Sisyphus-arbeid te zijn. Deze steen die de beschaving aanbrengt valt niet naar beneden. Hij moge eens halverwege tijd nodig te hebben tot rusten, maar naar beneden...nooit! nooit! Eenmaal zal deze steen in de waarheid den top bereiken en dan zijne beschaving brengen over het geheelen menschdom. En als hij dan neerstort, dan zal 't alleen zijn, om al wat onbeschaafd is, wat moordt en rooft te verpletteren en dan voorgoed".
        "Vooruit, leiders van de Algemene Nederlandschen Diamantbewerkersbond. Gij hebt in de laatste kwart eeuw dien steen een flinken stoot naar boven gegeven, zet uw schouders opnieuw er onder voor de volgende 25 jaar. Vreest niet, ik verzeker u, deze steen valt niet. Duwt op! Vooruit kameraden. Heil! Heil!".
        Met deze uitroep eindigt het stuk, zij het dat wij helemaal onderaan in kleine lettertje nog deze noot vinden: "Ten einde geene verkeerde meening te laten ontstaan omtrent een aantal brave menschen, merk ik op, dat men, als ik spreek van een vroegere gedemoraliseerde bende van voor de oprichting van de ANDB, men daaruit niet moet opmaken dat er voordien absoluut geen goede, fatsoenlijke diamantbewerkers bestonden. Dat is evenmin juist, als dat men nu man voor man een hoogst beschaafd en engelachtig wezen zou zijn".
        Ik denk niet dat een krant tegenwoordig nog zo'n lofzang op de vakbond op zou nemen. Ik denk ook niet dat er tegenwoordig nog mensen zijn die geinteresseerd zijn in het letterkundig werk van M. van Campen, Alex Booleman en Andries de Roza, hoewel laatst genoemde beslist aardig kon schrijven. Hun namen zijn vergeten. Ik denk ook niet dat men tegenwoordig nog puriteins genoeg om zich druk te maken over het gebruik van veren op een vakbondsfeestje, maar dat ik hier desondanks uitvoerig uit deze exaltatie op de beschaving heb geciteerd, is vanwege de even optimistische als verregaande ambitie die er uit spreekt.
        Die ambitie heeft in de de woorden van Mozes Abrahamsz Pam deze inhoud: "om, voor aller profijt, uit het aller-nietigste tot het heel-groote op te bouwen, zodat uit de vuilste modder de historie van een millioenen-schat wordt gewonnen". Dat deze miljoenen-schat niet uit geld bestaat, maar uit iets geheel anders, zal duidelijk zijn.
        Ook zal duidelijk zijn dat de moderne vakbeweging, in feite de hele moderne sociaal-democratie, deze ambitie heeft verloren. Zeg maar gerust: totaal heeft opgegeven. De gedachte dat kunst en cultuur onmisbaar zijn om de arbeider, in feite ieder mens, tot een beschaafd wezen te maken, wordt tegenwoordig moralistisch en een beetje belachelijk gevonden. Wanneer men er heden ten dage voor pleit eens te stoppen met de bezuinigingen op het onderwijs dan is dat niet in de verwachting dat dit zal leiden tot een betere wereld, maar omdat men vreest anders de concurrentie met de rest van de wereld te verliezen.
        Zo is het gegaan, en ik wil er ook niet al te zeer over klagen, maar het verbaast mij toch altijd weer, dat sociaal-democraten - van Van der Louw via Staatsen tot Relus ter Beek - eerder in de rij staan om voorzitter te worden van de Koninklijke Nederlandse Voetbalbond dan van de Konininklijke Nederlandse Vereniging van Bibliotheken. Trouwens een paar jaar geleden maakte de vakbeweging bezwaar tegen het openstellen van de bibliotheken op zondagmiddag om dat daarmee de christelijke zondagrust van het bibliotheekpersoneel in het geding zou komen. Dat ging gelukkig wel door, maar alleen na dat die opoffering van de vrije zondag werd gecompenseerd met iets extra's in het loonzakje.
        In dit opzicht vond ik ook het pamflet onthullend dat onder de titel Niet Nix deze maand is gepubliceerd door een aantal jonge wizzkids uit de PvdA. Niet Nix wil een uitdaging zijn aan de grootste progressieve partij van Nederland. Dit pamflet zegt allerlei behartenswaardige dingen over het functioneren van de Verenigde Naties, over de dreigende tweedeling in de maatschappij, over de WAO en de inkomensverdeling, over de groei en het milieu, over een mentaliteitsverandering die van een mainport tot brainport moet leiden, maar in al de negentig pagina's die het pamflet telt, wordt geen enkele pagina, zelfs geen enkele alinea gewijd aan kunst en cultuur. Toen ik een van de opstellers daarover aansprak, zei hij: "Ja, je kunt ook niet alles opschrijven".
        Het zijn, die wizzkids van de PvdA, ongetwijfeld aardige jongens, maar intussen zijn zij ver verwijderd geraakt van het ideaal van Henri Polak en dat van mijn grootvader. Laten wij wel wezen: het is heel hard gegaan. De metamorfose van de vakbeweging heeft zich binnen een halve eeuw voltrokken.
        Ons ideaal is tegenwoordig één groot Europa, en mijn vermoeden is het met veel dingen zal gaan zoals het met het bankpapier. In het ontwerpen van bankpapier liep Nederland voorop. Inderdaad: sommige bankbiljetten zijn niet alleen in waarde bijzonder hard, maar ook bijzonder mooi. De vuurtoren en het 250 gulden-biljet zijn een genoegen om naar te kijken. Het nieuwe Europese geld is een beetje een slap aftreksel van de Nederlandse ontwerpstijl. Het is een compromis, niet ietsjes lelijker dan de originelen, maar zo dat het niemand voor het hoofd stoot.
        Ik wil hier geen pessimist lijken, een ondergangsfilosoof of een oude mopperaar, en evenmin is het mijn bedoeling de vakbeweging van deze hele ontwikkeling de schuld te geven, maar het is mijn verwachting dat alles in Europa volgens hetzelfde principe van de compromisvorming de komende decennia net een slag lelijker zal worden. Dat is de letterlijk de prijs die wij voor één Europa, dus eigenlijk voor een Europa zonder oorlog, moeten betalen. Goedheid en schoonheid zijn daarmee definitief van elkaar losgekoppeld.
        Ik zal nu terugkeren naar het leven van mijn grootvader. Uit de papieren en de manuscripten die ik de afgelopen tijd heb gevonden, komt hij naar voren als een gematigd man. In vele opzichten was hij zelfs gematigder dan Henri Polak, met wie hij het overigens dikwijls eens was. Foto's tonen een vrij kleine man met een snor, minder onooglijk dan ik had verwacht.
        Zijn kleren waren altijd onberispelijk, dat was trouwens ook iets dat hoorde bij de voormannen van de socialistische beweging. Hoe socialistische en links zij ook waren, meestal droegen zij driedelige pakken met een das. De socialistische spijkerbroek - dat is een spijkerbroek die uitpuilt over een bierbuik - is pas later uitgevonden door Jan Schaefer, die dacht dat je de arbeider zich op die manier identificeerde met de bestuurder". Vindt u het gek dat iemand die gezegd heeft "dat je in gelul niet kunt wonen", alleen maar woonwijkjes heeft neergezet, die zo pover in elkaar steken dat zij over twintig jaar weer zullen moeten worden afgebroken?

De socialisten uit het begin van deze eeuw daarentegen zagen er unpackable uit, waarmee zij aangaven dat zij Marcuse al begrepen hadden nog voor dat Marcuse geboren was.
        Het conglomeraat van socialistische ideeën, ook wel het socialistische erfgoed wordt genoemd, bestaat uit een aantal vaste elementen aanwezig: de liefde voor de natuur en voor het botaniseren, een interesse in het Esperanto en in de coöperatie van winkels, een afkeer voor godsdienst als zijnde een opium voor of van het volk, en nog een paar van die typische socialistische verworvenheden waarvan er een groot aantal verdwenen zijn of inmiddels gemeengoed zijn geworden.
        Wat mijn grootvader betreft, zo moest ik ontdekken, hoorde daar nog een merkwaardige passie bij, namelijk die voor de lijkverbranding.
        In 1919 behoorde hij tot degenen die in De Kroon aan het Amsterdamse Rembrandtsplein bijeenkwamen om de AVVL, de Arbeiders Vereeniging voor Lijkverbranding, op te richten. Lijkverbranding was in die tijd ongebruikelijk, maar werd soms oogluikend toegestaan. Een maand na de officiele oprichting was kwam al de eerste vuurproef, want toen stierf Domela Nieuwenhuis, "de vader der arbeiders".
        Domela had te kennen had gegeven dat hij gecremeerd wilde worden en in een lange stoet van tienduizenden trok men door Amsterdam. Daarna de kist naar Driehuis-Westerveld werd gebracht, toen het enige crematorium van Nederland. Ongetwijfeld heeft mijn grootvader in die stoet meegelopen en is hij ook als bestuurslid van de AVVL bij de verbranding aanwezig geweest.
        Lijkverbranding was voor hem een principezaak. Dat was het trouwens niet alleen voor hem, maar voor een groot aantal socialistische joden. Zowel het bestuur van de AVVL als de redactie van hun tijdschrift De Urn bestond voor het overgrote deel uit links georiënteerde joden.
        Waarom dat zo is geweest, valt achteraf moeilijk te begrijpen. Op zichzelf is lijkverbranding geen joodse aangelegenheid. Integendeel, crematie was voor orthodoxe joden verboden en verschillende rabbijnen hebben zich dan ook gekeerd tegen de werkzaamheden van de AVVL. Bovendien is cremeren ook geen typisch socialistische bezigheid. Het is mogelijk dat Marx en Engels zich er positief over hebben uitgelaten, ik weet dat niet, maar zelfs als dat zo is, was het cremeren niet onlosmakelijk verbonden met de socialistische beginselen.
        Wie De Urn doorbladert treft vele gruwelverhalen aan over het begraven. Het begraven zou onhygiënisch zijn en de kans op epidemieën vergroten. Ook mijn grootvader heeft dergelijke gruwelverhalen geschreven.
        Zo schreef hij in 1936 in De Urn onder de kop Landbouwer liet menselijk gebeente op weiland liggen het volgende: "Bij het graafwerk voor de verbouwing der Ned. Hervormde Kerk te Baarn is enige weken geleden een groot aantal doodsbeenderen te voorschijn gekomen, hetgeen herinnerde aan de tijd, nu 100 jaar geleden, dat om en in de kerk werd begraven".
        "Het is nu gebleken", gaat hij verder, "dat deze doodsbeenderen niet opnieuw zijn begraven, doch met het puin, afkomstig van bovengenoemde verbouwing, door aannemer B. uit Bussum zijn afgestaan aan landbouwer D. te Baarn, die met een en ander een pad in zijn weiland heeft verhard. (...) De beenderen zijn intussen door in het weiland lopende koeien vertrapt en over een afstand van enige honderden meters vindt men nu overal menselijke overblijfselen. Naar De Urn vernam moet het zelfs zijn voorgekomen dat jongens met gevonden schedels liepen te voetballen!".
        Mozes Abrahamsz. Pam tekent hierbij aan: "Niet de Bijbel, maar de geest van de katholieke godsdienst verzet zich tegen crematie", zegt de katholieke prof. J.P. Groenen. "Niet de Bijbel, maar de geest van de Joodsche godsdienst verzet zich tegen crematie", zegt rabbijn Ph. de Vries uit Haarlem. (...) Maar de geest van ons, cremisten, verzet zich nu ook eens tegen deze zogenaamde niet-Heidense gebruiken. De schedels van wat eens zacht-rustende-doden waren: heden voor voetbal, morgen voor kegelbal! En de rest van de Christelijk begravenden? Wie weet? Misschien arm-plus-hand voor een tennisracket, een voet voor een golfstok en het middenrif?...nou ja, dan maar voor een korfbalmandje. Waarom niet?".
        Nee, mijn grootvader hield van kunst en cultuur, maar een groot sportliefhebber was hij geloof ik niet.

        Toch kan een schrijnende misstand als deze niet voldoende reden zijn geweest voor de heilige overtuiging waarmee men de zaak van de lijkverbranding uitdroeg. Er was natuurlijk meer. Dat de lijkverbranding tenslotte terecht is gekomen in het rijtje AJC, Esperanto, co-op en de Internationale die morgen zal heersen op aard, moet te maken met het feit dat het een protest inhield tegen de zittende klasse. De atheist Multatuli had zich laten cremeren en dat had enorme indruk gemaakt. Maar bovenal was cremeren anti-christelijk en dat moet de joden in de AVVL het meest hebben aangesproken. Dat het ook nog anti-joods was, namen zij daarbij graag voor lief.
        Vijftien jaar lang, tussen 1924 en 1939 heeft mijn grootvader voor De Urn geschreven. Hij deed dat in de vorm van feuilletons of in die van polemische essays. In een stuk uit 1935 citeerde hij Einstein, die had gezegd: "Ook ik kan mij niet denken een individu, wiens bestaan na zijn lichamelijken dood voortduurt. Laten zwakke zielen, uit angst of uit belachelijk egoïsme dergelijke, gedachten koesteren. Ik heb genoeg aan de eeuwigheid van het leven en aan het besef en het denkbeeld van den wonderlijken bouw van het zijnde, en aan het daaruit resulterende streven om een, zij het nog maar klein onderdeeltje te begrijpen van de zich in de natuur manifesterende rede".
        Het is uiteindelijk dit bijna Cartesiaanse wereldbeeld dat de socialisten uit die tijd, en wellicht de cremisten in het bijzonder, gekoesterd moeten hebben als het hunne.
        Een jaar later, in 1936, beschreef mijn grootvader in een historisch overzicht het eerste crematorium dat op gas werkte. Hij doet dat een enthousiasme, waaruit spreekt dat hij geen enkel idee had wat hem te wachten stond. In 1937 wordt hij als zeventig jarige gehuldigd en hij maakt ook nog het jubileum mee dat de AVVL in 1939 vierde ter ere van haar twintigjarig bestaan. Hij is dan al werkelijk bejaard en beantwoordt nu volledig aan het pseudoniem Max den Ouden, waaronder hij al sinds 1919 heeft geschreven.
        Van wat er daarna met hem gebeurd is, weet ik niets. Nooit iets aangespoeld, om met Kniertje te spreken. Mijn vader wist nog juist op tijd onder te duiken, maar dat gold niet voor de rest van de familie. Zo ook niet voor mijn grootvader en in 1950 of 1951 kwam dus dat bericht hij in Sobibor was omgekomen.
        Maar daarmee zijn nog niet alle flarden van het verhaal verteld. Een flard heeft u nog van mij te goed, namelijk die welke gaat over mijn tante Eva. Over tante Eva, die na de oorlog plotseling weer opdook, maar die ergens in 1902 of 1908 het lijk van Abraham Pam voor de deur van Mozes Pam gelegd zou hebben.
        Toen zij opdook was zij al over de tachtig. Mijn vader heeft nog even getwijfeld of hij haar wel wilde ontmoeten, of dit wel in de geest zou zijn van zijn eigen vader Mozes, die dit misschien niet gewild zou hebben. Maar na enig gezinsberaad werd besloten Eva Pam te ontvangen.
        Het bleek een oud kras wijffie te zijn, dat nog juist voor de oorlog was geschmatzt, zoals dat geloof ik heet: zij was fijn christelijk geworden. Zeer tot haar geluk moet ik zeggen, want hoewel zij in de oorlog naar Theresienstadt was gestuurd, had dat christelijke ertoe geleid dat zij was uitverkoren geruild te worden tegen medicijnen. En zo werd zij eind 1944 over de Zwitsers grens gezet. Ondergebracht in een pension, waarvan zij na de oorlog nog een rekening kreeg, heeft zij een aantal jaren in Zwitserland gewoond, totdat zij besloot naar Nederland terug te keren.
        Tante Eva heeft een paar dingen gezegd die mij zijn bijgebleven. Zij maakte opmerkingen over de door mijn moeder, inderdaad op een gojse manier, bereide linzensoep. Daarnaast vond zij dat mijn ouders de kinderen moeten laten dopen. Zelf woonde zij in een fraai christelijk bejaardentehuis, dat, als ik het mij goed herinner het Amstelhof heette. Daar hebben wij haar wel eens opgezocht. Temidden van al die oudjes die Trouw lazen, was zij de enige Parool-abonnee. Ik hoor haar nog krassen: "Zeg, lezen jullie maar dat onbetrouwbare Trouw!".
        Over het familiegeheim, dat lijk, werd nooit gesproken en ik zou het ook daarbij gelaten hebben, als ik niet onlangs in het Historisch Seminarium was gestoten op twee deelstudies over de geschiedenis van de naaisters in Amsterdam.
        Vrijwel zeker is Eva Pam corsetmaaksters geweest bij Gerson, misschien ook bij Hollandia. In de loop der jaren moet zij zich hebben opgewerkt tot hoofd van het atelier. Helaas, eenmaal hoofd van het atelier moet er iets mis zijn gegaan met het klassebewustzijn van Eva Pam.
        In de doctoraal-scriptie van Saskia Maters, getiteld Roosje Vos en de naaisters, valt te lezen over een voorval uit 1908: "Spionage voor de patrons werd bedreven door Eva Pam. Door haar toedoen werd een meisje ontslagen, omdat zij op een patroon had gescholden. Nu merkte Roosje Vos (zij was de oprichtster van de Naaistersbond - MP) dit zelf ook aan als een reden tot ontslag. Maar daarna werden ook nog eens twee andere bondsleden ontslagen, die geweigerd hadden hadden geld bij te dragen aan bloemen voor patroons voor een twaalfjarig jubileum. De meisjes hadden de zaak besproken en in zuurverdiende geld in hun zak gehouden, omdat hun inkomsten al erg laag waren en zij geen reden zagen iets te vieren. Eva Pam had dit doorverteld aan de patroons en dezen zagen er een reden in de naaisters te ontslaan".
        Eva Pam is ook beschreven door Roosje Vos zelf. Ik citeer uit Naaisters in Amsterdam 1870-1914: "Tot nu toe hadden de meisjes als hoofd van het atelier mejuffrouw Jansen gehad, die kort geleden vervangen werd door mejuffrouw Pam. Eva Pam! O, schrik! Eva Pam! Elke naaister, die dat mensch heeft bijgewoond als zoodanig (bij Hirsch, De Vos, Meijers en de Bonnetrie) die weet wat dat zeggen wil".
        Honend gaat Roosje Vos verder: "Die Eva Pam, die edele ziel, vond de naaisters die geen geld voor de bloemen wilden afstaan karakterloos en maakte hun een standje. 'Jullie hebben geen eerbied voor je patroons', zei ze tot de meisjes'."
        Hierna komt de apotheose: "En kan Eva Pam ons misschien dan eens vertellen waar het ziekengeld is gebleven dat door den patroon voor de zieke werkster Riebisch is uitbetaald? Reeds enige maanden geleden gewerd dat geld Eva Pam, maar Riebisch had het verleden week nog niet ontvangen. Waar is dat geld gebleven?".
        Zo gaat het nog een tijdje door. In ieder geval is duidelijk dat Eva Pam maar van het zuivere socialistische pad is afgedwaald. Het zou mij niet verbazen als dàt voor Mozes Pam de werkelijke reden is geweest om haar uit de familie te verbannen.
        Er is niemand meer aan wie wij dit kunnen vragen.
        Eva Pam stierf aan het eind van de jaren vijftig. Op haar speciaal verzoek sprak ds. Buskes op de begrafenis, de rode dominee, die zij overigens nooit ontmoet had. Mijn vader is nog naar Buskes toegereisd om te vragen of hij die deze taak op zich wilde nemen. Of mijn vader daarin uiteindelijk nog een kleine wraak heeft genomen, of dat het gewoon een kwestie was van misinformatie, weet ik niet, maar in ieder geval sprak dominee Buskes aan het graf consequent over "ene mijnheer Pam", die ons was ontvallen.
        De lijfrente die Eva Pam tijdens haar leven bijeen had gespaard, liet zij na aan het christelijke bejaardentehuis waarin zij haar laatste dagen had gesleten, dit uiteraard zeer tot ongenoegen van mijn vader, die "narrisjkat, dat heb ik nou weer!" riep.
        Het enige dat wij van haar erfden, was een zilveren speld. Hoewel, een speld was het eigenlijk niet. Het was een pen, dat je door een bijbelslot kunt steken. Die pen bestaat nog steeds. Hij ligt in de kluis van mijn moeder en ooit zal ik die misschien erven. Dat zal dan in onze familie nog het voorwerp zijn dat herinnert aan onze socialistische geschiedenis: een zilveren pen om er de Bijbel mee te sluiten.
        Nu ja, het had slechter gekund!
        
Hollands Maandblad, januari 1997 © Max Pam