Mens, durf te denken

Boeken etc

De verstotene
Naima el Bezaz
Uitgeverij: Contact

Sapere Aude, het motto dat Naima el Bezaz aan haar nieuwe roman De verstotene heeft gegeven, is al meteen een provocatie. Deze van Horatius afkomstige spreuk, die zoiets als durf na te denken betekent, is door de filosoof Kant gebruikt om wat hij zag als de kern van de Verlichting samen te vatten. Heb de moed op je eigen verstand te vertrouwen en laat je niet leiden door wat anderen eeuwen lang de goegemeente hebben wijs gemaakt.

In combinatie met de titel van de roman, De verstotene, wordt het duidelijk waarom het sapere aude een provocatie is. De verstotene verwijst naar het bijbelse verhaal van Hagar, de slavin van Sara. Omdat Sara zelf lange tijd onvruchtbaar blijft, wordt Hagar tot Abraham geroepen om bij haar een zoon te verwekken die de naam Ismael zal dragen. Maar als Sara na vele jaren zelf ook een kind krijgt, wordt Hagar met haar kind de woestijn ingestuurd. Het is in de woestijn dat Ismael kan uitgroeien tot de stamvader van de arabieren, en daarmee ook van de moslims.

Afgewezen worden door de joden, die je lief hebt – dat is een belangrijk thema in De verstotene.

In de roman van Naima el Bezaz is Mina de verstotene. Zij is de dochter van Marokkaanse ouders, die in Nederland wonen en die van integreren niet willen weten. Mina’s vader loopt rond in de traditionele soepkleren en laat, onder valse voorwendselen, nog een tweede vrouw uit Marokko komen. Bij Mina’s moeder valt deze jaloezie verwekkende daad niet in goede aarde, maar om haar man te behouden en haar goede wil te tonen, vlucht zij in de orthodoxie van de islam, waarmee zij zich automatisch verwijdert van haar dochter(s).De verhouding tussen Mina en haar moeder is niet meer gebaseerd op haat-liefde, maar wordt in feite gevoed door pure afwijzing. Religie is hier het transportmiddel om de psychologische tegenstellingen vorm te geven.

Verstotene1.jpg

Intussen groeit (dolle) Mina uit tot een echte vertegenwoordiger van de westerse maatschappij. In de kleine campagne die aan de publicatie van het boek vooraf ging, werd De verstotene ons gepresenteerd als een “Marokkaanse Turks Fruit”. Dat is een tikje overdreven, maar het is waar dat Mina op haar speurtocht naar nieuwe culturen zich volledig door haar nieuwsgierigheid laat leiden. Ze wil alles zelf ontdekken, zelf ervaren en zelf bedenken. Dat geldt zowel voor haar werk – zij is goed in organiseren en is op dat gebied een gewilde kracht – als voor de liefde en de seks. Openlijk beleeft ze hitsige avontuurtjes met mannen én met vrouwen, een promiscue levenshouding die lijnrecht staat tegenover het puriteinse van haar oorspronkelijk huis.

In het begin van de roman wordt Mina al meteen verlaten door haar Hollandse vriend Mart, een situatie die haar aanvankelijk in een staat van lusteloze verwarring brengt, en die haar zelfs een multiculturele psychiater doet bezoeken. Gezegd moet worden dat de woordkeus soms vlak is. Op één pagina (121) zegt de schrijfster dat zij “er volledig doorheen zit”, en ook nog eens “dat ze het had gehad”. Mogelijk dat alleenstaande meisjes zo praten en ook hoor je dat soort uitdrukking wel een in het sportjournaal, maar mij lijkt het verstandig die in een roman zo veel mogelijk te vermijden. Bovendien zondigt El Bezaz tegen de stilistische regel van Gerard Reve dat je nooit moet schrijven dat je mistroostig voelt, maar dat je in de beschrijvingen de omgeving zo moeten laten spreken dat de lezer wel begrijpt dat je je mistroostig voelt. Maar zelfs regels van Gerard Reve zijn er om overtreden te worden, tenminste zo lang er maar Gods zegen op rust – en dat is met deze roman vast en zeker het geval.

De verstotene bevat verschillende aandoenlijke en ontroerende passages. Steeds meer wordt Mina een vrouw, die tussen verschillende culturen vermalen dreigt te worden, en die uit haar dilemma’s probeert te ontsnappen door zelf na te denken. Dat het daarbij geen zin heeft haar identiteit geheim te houden door een andere naam aan te nemen, ervaart zij op harde wijze. Tragisch hoogtepunt in het boek is de liefde die zij opvat voor een joodse jongen, Samuel. Ze merkt dat Samuel besneden is, net als die jongetjes uit haar jeugd. En ze weet ook dat binnen haar eigen geloof antisemitisme eerder gewoonte is dan uitzondering. Maar de liefde houdt haar niet tegen en als een moderne Hagar raakt zij zwanger van die ene keer dat zij met Samuel gevreeën heeft zonder condoom. Het verhaal had hier in een onvervalste West Side Story kunnen eindigen als de liefde ook van de andere kant was gekomen, maar Naima el Bezaz heeft eerder een sociale willen dan een psychologische roman willen schrijven.

Helaas word de liefde beantwoord. Samuel achterhaalt Mina’s ware naam, zegt dat hij helemaal achter Israël staat, dat hij dit slippertje nooit anders heeft beschouwd als een one night stand en slaat de deur dicht. Daarmee stuurt hij Mina met haar nog ongeboren vrucht de woestijn in. Je zou van zo’n lage daad bijna antisemitisch worden.

De verstotene heeft de duidelijke moraal dat religie de mensen tot slaaf maakt van gewoonten en rituelen, die in feite inhoudsloos zijn. Men wordt een verstotene in een gemeenschap die het niet toelaat dat mensen zelf proberen de waarheid te vinden. Onder het mom van universaliteit en eeuwigheid, heeft de gemeenschap liever het nakauwen van wat al eeuwen lang is nagekauwd. Dat op die manier grote ongelukken – zeg maar onrechtvaardigheden – worden begaan, is iets waar in de religie maar al te gemakkelijk overheen wordt gestapt.

In fictie doet Naima el Bezaz in feite hetzelfde als wat Ayaan Hirsi Ali in non-fictie heeft gedaan. Welke methode de meest effectieve is, moet nog blijken. Voorlopig lijkt die van Ayaan gevaarlijker. Op laatste pagina van De verstotene staat slechts: IJTIHAD, met de verwijzing: www.muslim-refusenik.com. Ijtihad is de islamitische traditie van het onafhankelijk denken, die tegenwoordig erg in verdrukking is geraakt. Naast al het andere moet deze roman dus ook als een politieke verklaring worden beschouwd.

Optimistisch eindigt De verstotene niet. De boodschap lijkt te zijn dat er voor de renegaat, de ongelovige en voor hen die zelf na willen nadenken, geen toekomst is.

HP\De Tijd, 20 oktober 2006