Archief
Invallen
Friday, January 2nd, 2015
Aangezien wij onze opgroeiende zoon enige culturele bagage willen geven, proberen wij hem af en toe mee te nemen naar museum, theater of concert. Aan hem verkopen wij dat als iets waarvan hij later veel plezier zal hebben, maar ik heb niet de indruk dat hij dit een overtuigend argument vindt.
Voor hem verhoudt zich cultuur tot plezier, zoals lezen zich verhoudt tot gamen. Of zoals een bakje yoghurt met muesli zich verhoudt tot een hamburger bij McDonalds. In alle gevallen kiest hij voor het laatste. Soms geef ik hem gelijk, maar dat zal ik natuurlijk nooit aan zijn moeder laten blijken.
Omdat je niet meteen moet beginnen bij de vlakken van Rothko – “kan ik ook” – of bij de vogelgeluiden van Messiaen – “wanneer gaan we naar huis? – zaten wij onlangs in de Kleine Komedie bij een voorstelling van Erik van Muiswinkel. lees verder
Wednesday, August 6th, 2014
Omdat ik mijn zoon (13) graag wilde leren gokken, vlogen wij samen voor een weekje naar Las Vegas. De eerste douanier die naar onze bestemming vroeg, zei: “Ja, ja, daar kun je niet vroeg genoeg mee beginnen”.
De tweede douanier zei: “Ja, ja, daar kun je niet vroeg genoeg mee beginnen”. Bij de derde douanier vertelden wij dat wij de Grand Canyon en Monument Valley gingen bezoeken.
In Vegas kwam ik voor het eerst in 1971. Sindsdien is er veel veranderd. Downtown was toen The Golden Nugget het hotel waar je moest zijn, maar dat is inmiddels verdwijnend klein geworden, vergeleken bij wat er is verrezen aan de Las Vegas Boulevard, bijgenaamd The Strip. Enorme gokpaleizen volgen elkaar daar op, de ene nog luxueuzer dan de andere, de ene nog absurdistischer en lachwekkender dan de ander. Maar de Amerikanen vinden het prachtig, en ik ook. lees verder
Friday, May 23rd, 2014
Ik ging naar de Stopera om de Faust te zien. De Faust van Gounod. Ik had mooie plaatsen, op de derde rij van het eerste balcon, precies in het midden. Mooier kan bijna niet.
Het licht doofde reeds toen een oude dame binnenkwam met haar gevolg. Op de eerste rij gingen de mensen staan en in het half duister schuifelde zij voorbij. De mensen mompelden. Precies voor mij ging ze zitten. Ik herkende haar aan haar kapsel: de koningin-moeder. Het is natuurlijk prijzenswaard dat zij zonder procedurele poespas was gekomen, als een gewone bezoeker, maar vanaf dat moment was mijn kijken en mijn genieten voorgoed veranderd. lees verder
Thursday, March 20th, 2014
De Britse literator Gilbert Keith Chesterton (1874-1936), die zich net als Simon Carmiggelt liever journalist noemde, heeft een groot aantal journalistieke wijsheden op zijn naam staan.
Dit is een van zijn beroemdste: “Journalistiek is hoofdzakelijk het vertellen dat “Lord Jones dood is” aan mensen die niet eens wisten dat er een Lord Jones heeft geleefd”. Even cynisch is zijn opmerking dat journalisten eigenlijk niets anders doen dan het volschrijven van de achterkant van een advertentie.
Die laatste wisecrack kwam bij mij op, toen ik het Delta Lloyd Magazine las, dat onlangs bij NRC Handelsblad was ingestoken. Dit magazine is een puur commerciële uitgave. lees verder
Friday, March 7th, 2014
Direct nadat ik had gelezen dat Hugo Brandt Corstius was overleden, stuurde ik zijn oude vriend Henk Hofland een mail om mijn medeleven te betuigen. Per omgaande kreeg ik terug: “Ja, Hugo dood, godverdomme! Kunnen we hem niet voor een of ander lijk inwisselen, zodat hij weer gaat leven?”.
Goed idee. Weet iemand een vrijwilliger?
Behalve zijn grootste vijand, die hij consequent “de antisemiet op zondag” noemde, heb ik geen vreemdere kerel ontmoet dan Hugo Brandt Corstius. Hij was natuurlijk gek, maar hij had ook een touch of genius. lees verder
Friday, November 29th, 2013
Met Gerrit Krol (1934-2013) heb ik een keer voor een groen stoplicht staan wachten. De vorige dag had ik van hem een rondleiding gekregen door het gebouw van de Nederlandse Aardolie Maatschappij, waar hij toen werkte. En vandaag zou hij mij naar het station in Assen brengen.
Zoals altijd bij Krol was alles een beetje anders. Wij vertrokken op een stille morgen vanaf zijn huis in het Drentse dorpje Oudemolen. Krol zat achter het stuur. Aangekomen bij de grote weg springt het stoplicht juist op groen, maar Krol stopt en zo staan wij enige tijd te wachten op verkeer dat maar niet passeert. lees verder
Thursday, September 19th, 2013
In Het Parool stond in 2001 een groot interview met Johannes van Dam, hun eigen culinaire medewerker wiens nieuwe bundel Eten vandaag verschijnt.
Anders dan je misschien zou verwachten bij iemand die op kosten van de zaak in de fijnste restaurants mag dineren, kijkt op de bijgevoegde foto een gekwelde man ons aan. Er is iets van miskenning in zijn blik en daarbij vertelt zijn postuur dat het leven eigenlijk een grote strijd is tegen de lichamelijkheid.
In het interview openbaart hij ook dat hij aan suikerziekte lijdt en zichzelf voor elke maaltijd een shot insuline moet toedienen. Dat doet sterk denken aan een personage uit De straat van de donkere winkels van Patrick Modiano. lees verder
Friday, August 2nd, 2013
Terug van een korte vakantie start ik welgemoed mijn computer om een stukje te schrijven, maar ineens doemt daar een andere pagina op dan ik gewend ben.
In plaats van de Google-startpagina, die ik eigenhandig heb samengesteld met gadgets die voor mij van belang zijn, word ik geconfronteerd met een pagina van MSN.nl. Ook is mijn Google-zoekmachine vervangen door die van Bing. Voor de vakantie was mijn zoekmachine al een keer ongevraagd verjaagd door Ask, maar dat wist ik nog te redresseren.
Intussen grijnst MSN mij vanaf het beeldscherm aan. Het is een site met allerlei belangwekkende nieuwtjes: de vriendin van Ronaldo paradeert in bikini, Sylvie van der Vaart zit weer goed in haar vel, een stadsmeeuw krijgt een koekje van eigen deeg en de zwaarste gehaktbal ter wereld weegt 110 kilo. lees verder
Saturday, January 12th, 2013
Op 11 januari werd Jeroen Smit, schrijver van onder meer De Prooi, vijftig jaar. Net als Eugène Roorda en Femke Halsema hield ik een korte feestrede.
Jarige, vrienden en vriendinnen, dames en heren!
Zeventig is het nieuwe vijftig, zestig is het nieuwe veertig en vijftig is het nieuwe dertig. Jeroen Smit heeft dus nog een lange weg te gaan. Sterker nog hij is nog niet eens op de helft. Hij zal het misschien nog meemaken dat 120 het nieuwe zestig wordt.
Zelf ben ik van de generatie, voor wie dertig nog gewoon dertig was, veertig nog veertig en vijftig nog vijftig. Toen ik dertig werd hield ik diner voor dertig vrienden en vriendinnen. Toen ik veertig was hield ik een diner voor veertig en toen ik vijftig was een diner voor vijftig. lees verder
Wednesday, December 26th, 2012
Bij kerst is het altijd tijd om even stil te staan.
Staat u al stil? Ja? Dan kunnen we.
Dit jaar wil ik even stilstaan bij de joods-christelijke traditie. Gezien het feit dat het woord “traditie” op iets heel ouds duidt, zou je verwachten dat het als Joodsch-christelijk moet worden gespeld, maar dat is niet zo. Daarover straks.
De joods-christelijke traditie is tegenwoordig erg populair. In mijn jeugd heb ik er nooit iemand over gehoord, maar sinds een paar jaar duikt de term regelmatig op. Wij krijgen dan meestal te horen dat de joods-christelijke traditie op de een of andere manier wordt bedreigd. lees verder
Monday, December 17th, 2012
Oscar Niemeyer is dood. Hij is 104 jaar geworden. Ouder dan Willem Drees, terwijl Niemeyer toch woonde en werkte in een land waar tropenjaren dubbel tellen.
Was Niemeyer een goede architect?
De roem is alom, maar toch ervaar ik het als een moeilijke vraag. Op film en in plaatjesboeken zien zijn gebouwen er geweldig uit. In een documentaire heb ik hem in de weer gezien met maquettes en toen kwam maar één woord bij mij op: een genie. Een gedreven prater ook. Doe je ogen dicht, je bent projectontwikkelaar, politicus of visionair, en je hoort Oscar Niemeijer spreken. In a split second weet je: ja, die gaat dat gebouw voor ons bouwen. Niet één gebouw, maar tientallen gebouwen, een hele stad! lees verder
Sunday, December 9th, 2012
In 2014 hoopt Koen Hilberdink zijn biografie te publiceren over Johan Polak, een van de aardigste aanstellers die ik ooit ben tegengekomen. “Zonder het geld dat ik geërfd heb, zou ik helemaal niets zijn geworden,” zei hij eens. Het was dan de bedoeling dat je hem voorzichtig tegensprak.
Als voorproefje op zijn biografie verscheen dezer dagen van Hilberdink: Boekenmanie, de geboorte van Johan Polak als uitgever. Het is een dun werkje, dat ik evenwel nog niet gelezen heb. Maar ik las wel de bespreking in NRC Handelsblad van Michel Krielaars.
In dat stuk geeft Krielaars een anekdote weer die in dat boekje van Hilberdink staat, maar hij doet dat in nogal vreemde bewoordingen. lees verder
Saturday, November 17th, 2012
Toen Willem Frederik Hermans stierf, vroeg Het Journaal aan Mulisch en Reve om commentaar. Als ik zeg dat zij nogal zuinigjes reageerden, druk ik mij gematigd uit. Toen Reve stierf, kon er bij Mulisch opnieuw geen aardig woord vanaf.
Mulisch werd daarvoor bekritiseerd en later vroeg hij eens wat ik daarvan vond. Ik zei dat het onderling afkatten van De Grote Drie mij geen verstandige zaak leek in het licht der eeuwigheid. Op een of andere manier horen die Grote Drie bij elkaar. Zij zijn aan elkaar gekluisterd. Als zij alleen maar op elkaar kunnen afgeven, zullen zij de geschiedenis ingaan met een benepen aureool en dat zal hun oeuvre geen goed doen.
Mmm…zei Mulisch. lees verder
Sunday, November 4th, 2012
Na een veelbelovend begin brak in de nieuwe coalitie al meteen de pleuris uit over de inkomensafhankelijke zorgpremie. Verontwaardigde VVD-stemmers roerden zich en de komende weken zal blijken of de PvdA op dit punt de VVD een ontsnapping gunt.
Dat zal niet eenvoudig zijn, want zodra de PvdA sterk staat gaat de arrogantie opspelen als een likdoorn in een nauwe schoen. De PvdA is een doorgewinterde bestuurspartij, die goed kan onderhandelen; dat wordt dus een heel gevecht. Het zou zo maar kunnen dat boel snel uit elkaar spat. Als de Jamie Olivers van de PvdA nog even wachten met het voorkoken van Pieter Hilhorst tot de nieuwe wethouder, kan Lodewijk Asscher zo weer terug naar Amsterdam. lees verder
Thursday, November 1st, 2012
Foto’s van boze moslims die protesteren tegen de film Innocence of muslims zijn tamelijk gewoon, maar deze foto van persbureau Reuters vond ik toch bijzonder. Dat Theo van Gogh “door onwetenden van geest” wordt beschouwd als de maker van Innocence of muslims zou hem goed hebben gedaan. Theo had ervan genoten:
Jammer, dat de schatten niet wisten dat Theo al dood was. Dat het kennelijk niet tot hun brein is doorgedrongen dat de liquidatie al acht jaar geleden heeft plaatsgevonden. Of zouden ze denken dat Theo die film na zijn dood, vanuit de hel, heeft gemaakt? Een mooier compliment is bijna niet denkbaar.
Inderdaad, Theo heeft ook na zijn dood vele vijanden. Je moet echt talent hebben om dat voor elkaar te krijgen. lees verder
Thursday, October 25th, 2012
Bij zo’n beetje alle grote Nederlandse schrijvers ben ik wel eens over de vloer geweest, maar nooit bij Gerard Reve. Die heb ik een paar keer aan de lijn gehad, ik heb hem ook eens de hand geschud, maar echt ‘ontmoet’ heb ik hem nooit.
Op de een of andere manier zag ik er tegenop. Vooral later was ik bang dat zijn standaardgrappen tegen zouden vallen. Ik hield mij liever bij het beeld dat ik mij van hem had gevormd. Het is misschien een raar beeld, dat geef ik toe, gebaseerd op zijn boeken en op enkele anekdotes die mijn vader over Reve had verteld, en die nog stammen uit de tijd dat zij beiden redacteur waren van Het Parool.
Zo vertelde mijn vader dat Gerardje – want zo werd hij genoemd – op het redactielokaal in het oude Telegraafgebouw aan de Nieuwezijds Voorburgwal altijd in de gordijnen klom. lees verder
Sunday, October 14th, 2012
De tijd dat er elke dag in de Volkskrant een heel raar stuk stond is voorbij, maar af en toe kom je toch nog wel iets heel raars tegen. Zo las ik op de opiniepagina een artikel van Els Stronks, hoogleraar vroegmoderne Nederlandse letterkunde aan de universiteit van Utrecht, met de kop: “Een vlotte pen kan een historicus ook schaden”.
Zou het?
Bij zulke stellingen moet ik altijd denken aan een door de criticus Tom van Deel geschreven zin, die later in Lood en Hagel door Gerrit Komrij op de korrel is genomen. Die zin, over een boek van Robert Vernooy, luidde: “De tedere tirannie is een gewaagde, gevarieerde en op de koop toe ook nog bijzonder leesbare roman”.
lees verder
Wednesday, September 26th, 2012
Bijna tien jaar geleden stond ik aan het graf van Boudewijn Büch. Wij waren met een klein groepje getrouwen, nog geen twintig in getal. Ik had Boudewijn altijd een beetje een vreemde, maar aardige man gevonden.
Jarenlang zag ik hem wekelijks, omdat hij een van de aanschuivers was in mijn radioprogramma De tafel van Pam. Ook zocht ik hem wel eens op in zijn huis, waar hij zich omringde met tienduizenden boeken. Maar dat zegt nog niet alles. Veel boeken bezitten, betekent nog niet dat je veel boeken hebt gelezen.
Maar hij was wel degelijk erudiet, getuige het volgende voorval. Freud-kenner Han Israëls had onderzoek gedaan naar de verlovingsbrieven van Freud en had daarin een citaat gevonden dat hij niet kon thuis brengen: “So seid ihr Gotterbilder auch zu Staub”. lees verder
Thursday, September 20th, 2012
Uit mijzelf zou ik er nooit over zijn begonnen, als Marjolijn Februari niet alom ruchtbaarheid had gegeven aan haar transformatie tot Maxim Februari. Ik las ergens dat ze voluit Maximiliaan heet. Dat hebben zelfs mijn ouders niet gedurfd, maar wie eenmaal van vrouw tot man wordt, wil het kennelijk groots aanpakken.
Dit stukje schrijf ik vooral ook uit verwondering. Al jaren probeer ik de columns te lezen van degene die met Marjolijn Februari ondertekende. Eerst die in de Volkskrant en later, toen zij de overstap maakte, die in NRC/Handelsblad. Ik las ook een paar van haar boeken. Die vond ik niet slecht, maar ze brachten mij ook niet de euforie die een literair meesterwerk ineens kan oproepen. lees verder
Monday, September 17th, 2012
Op internet bekeek ik eens de onderbroek van Elvis Presley en dacht: gadverdamme, wat zijn mensen toch smerig!
En dan bedoel ik niet die inderdaad vieze onderbroek en evenmin wijlen de drager ervan. Elvis heeft de onderbroek aan gehad tijdens een optreden. Een witte broek, want tijdens het concert droeg hij zijn legendarisch witte pak. Logisch dat je dan in je onderbroek de sporen van pis, zweet, stront en sperma terugziet. Misschien heeft Elvis zich na afloop in de kleedkamer afgetrokken of is hij gepijpt door een van zijn fans.
Maar toch.
Mulisch heeft eens opgemerkt dat een auteur die de mens hoofdzakelijk beschrijft als een wandelende zak stront misschien wel gelijk heeft, maar op den duur weinig vreugde zal beleven aan zijn kunstenaarschap. lees verder
Sunday, September 9th, 2012
Er ontglipte mij een lach toen ik op de voorpagina van Het Parool deze opmerking las van Felix Rottenberg: “Liegen is een specialisme dat politici in Noordwest- Europa niet beheersen”.
Misschien herinnert Felix zich nog hoe idolaat hij was van Tony Blair, toen die in 1997 tot prime-minister werd gekozen. Tony Blair was voor Felix – en niet alleen voor hem – de verlosser die de sociaaldemocratie een modern gezicht zou geven. Misschien weet Felix ook nog hoe het met Tony Blair is geëindigd. In plaats van Tony Blair de verlosser werd het Tony B(Liar), the liar – de leugenaar. Geen politicus bleek in zijn carrière zo veel gelogen te hebben als Tony Blair. lees verder
Tuesday, July 10th, 2012
Het gaat slecht met Sylvia Kristel, lees ik. Ze is weliswaar ontslagen uit het Antoni van Leeuwenhoekziekenhuis in Amsterdam, maar dat betekent niet dat ze is genezen. Ze “mag” naar huis, zoals dat heet. Sylvia, inmiddels 59 jaar, lijdt aan slokdarmkanker en kreeg er onlangs nog een herseninfarct overheen.
De eerste keer dat ik haar zag was op de Amsterdamse kunstenaarssociëteit De Kring. Ik moet 30 zijn geweest, zei misschien nog geen 25. Ik stond te flipperen, terwijl ze binnenkwam, elegant, gracieus en toch een beetje giechelig. Haar grote beroemdheid als softpornoactrice moest nog beginnen. Ze was met Hugo Claus. Daarmee waren mijn kansen om met haar in contact te komen tot nul gereduceerd. lees verder
Tuesday, June 26th, 2012
Over VSV, de nieuwe roman van Leon de Winter, hoorde ik veel goeds. Theo van Gogh zou er een sleutelrol in spelen. Interessant, het boek werd op een slimme manier geplugd, dat kun je aan de Bezige Bij wel overlaten.
Wij kennen allemaal de geschiedenis. Reeds als jonge filmers waren zij met elkaar gebrouilleerd, wat er uiteindelijk toe leidde dat De Winter samen met Sonja Barend een juridische procedure in werking zette om Van Gogh aan te klagen wegens antisemitisme.
Jaren later en vele hoger beroepen verder – het kostte met name Van Gogh een klein vermogen – volgde een veroordeling. Weer later volgde een halve vrijspraak, de zaak is te ingewikkeld om hier uit de doeken te doen. lees verder
Monday, June 11th, 2012
Zoals u weet komt het bestuur van de Nederlandse Vereniging van Columnisten (NVC) regelmatig bij elkaar om te bespreken waarover haar leden zullen schrijven.
Dat gebeurt in kunstsociëteit Arti aan het Amsterdamse Rokin, waar de onderwerpen worden geselecteerd en waar in grote lijnen wordt bepaald welke standpunten zullen worden ingenomen. Als alle columnisten het met elkaar eens zijn, heb je geen debat. En als je geen debat hebt, heb je geen reuring.
U heeft misschien ook gelezen dat dagblad De Pers bij de herstart journalisten gaat betalen per gelezen artikel. Wie veel gelezen wordt, krijgt veel. Wie weinig gelezen wordt, krijgt weinig. Die kant gaat het op, ook voor columnisten. Het is dus zaak de gemoederen te verhitten, daar profiteert iedereen van. lees verder
Wednesday, May 16th, 2012
Hierbij kom ik terug op mijn stukje over Oorlogsmythen, Willem Frederik Hermans en de Tweede Wereldoorlog van Ewoud Kieft.
Ik had het stukje al geschreven – maar het was nog niet gepubliceerd – toen daags daarna in de Volkskrant een recensie over het boek verscheen van Willem Otterspeer.
Het was meteen ook de eerste recensie die werd gepubliceerd en het stuk wekte mijn argwaan. Willem Otterspeer is de beoogd biograaf van Hermans. Het is nauwelijks voorstelbaar dat hij Kieft niet op de een of andere manier heeft bijgestaan bij het schrijven van zijn boek. En misschien heeft Kieft op zijn beurt ook wel Otterspeer geholpen.
Kortom, is Otterspeer dan wel de juiste man om dat boek van Kieft te recenseren? lees verder
Wednesday, May 9th, 2012
Heel lang geleden heb ik op het punt gestaan een carrière als cabaretier te beginnen. Gewapend met een gitaar trad ik samen op met wijlen Jop Pannekoek (1943-2003), die achter de piano zat. Erg lang hebben mijn ambities als bühneartiest niet geduurd. Ik kon aardig zingen en aardig gitaar spelen, maar het was moeilijker die twee dingen tegelijk te doen, zonder dat het vals klonk.
Nog belangrijker was het dat Jop zich ontwikkelde tot regisseur. Hij zou later samenwerken met Kees & Wim, en met Freek de Jonge. In die tijd zong ik zelfgeschreven liedjes én liedjes van Drs. P. Ik was een groot fan van Heinz Hermann Polzer, zoals hij in werkelijkheid heette. lees verder
Tuesday, April 3rd, 2012
Dit weekend maakte mr. Jérôme Louis Heldring bekend dat hij stopt als columnist bij NRC/Handelsblad. Ongelooflijk, hoeveel fans hij ineens bleek te bezitten, terwijl men hem nog niet zo lang geleden oud en saai vond. Deze ode op Heldring schreef ik twee jaar geleden.
Toch attent van NRC/Handelsblad om aan een heer van stand aandacht te besteden in een tijd dat de krant werd verkocht aan de koopjesjagers van C&A. Vorige week was het namelijk precies vijftig jaar geleden dat J.L. Heldring zijn eerste aflevering schreef van zijn rubriek Dezer dagen. Als je bedenkt dat Heldring al eerder – vanaf 1953 – werkzaam was als columnist en dat hij dus 57 jaar achtereen dit metier heeft uitgeoefend, dan kan niemand ontkennen dat mr.dr. Jérôme Louis Heldring de oergrootvader is van alle Nederlandse columnisten. lees verder
Monday, March 19th, 2012
Iwan Demjanjuk, die op 91-jarige leeftijd in een Beiers bejaardenhuis is overleden, werd “de laatste oorlogsmisdadiger uit de Tweede Wereldoorlog” genoemd.
Dat is waar en niet waar. Van de half miljoen Kriegsverbrecher die actief aan de Holocaust hebben deelgenomen, zullen nog enkele tientallen in leven zijn en misschien zitten ze in andere verzorgingstehuizen hun bakje vla uitlepelen. Maar de kans is klein dat zij ooit nog eens, zoals Demjanjuk, voor het gerecht worden gebracht.
Hoewel.
Niet in Duitsland, maar in de Verenigde Staten lopen nog verschillende zaken tegen vermeende bewakers uit de vernietigingskampen. lees verder
Tuesday, January 17th, 2012
In de jaren zeventig was het concept van de maakbare samenleving erg populair, terwijl de maakbare mens nog behoorde tot het rijk van de sciencefiction. Kennelijk leek het makkelijker het leven van grote groepen in te inrichten, dan dat van één individu. Het was de tijd van de sociaaldemocratie. Het liberalisme was nog niet aan een revival toe.
Momenteel liggen de zaken andersom. De maakbare samenleving wordt als een illusie beschouwd, terwijl de mens langs medische weg steeds verder wordt verfraaid en verbeterd. De helft van het aantal kinderen dat vandaag wordt geboren, zal ouder worden dan honderd. lees verder
Saturday, December 31st, 2011
Het einde van het jaar is daar, de champagnekurken knallen en dus is het weer tijd voor lijstjes. Zoals in mei de vogels een ei leggen, zo heeft de mens in december de onbedwingbare behoefte om lijstjes op te stellen van de beste (of soms van de slechtste) dingen. Er moet geoordeeld en geclassificeerd worden, daar is geen ontkomen aan.
Hieronder volgt mijn lijst van de beste boeken, die ik in 2011 heb gelezen. Zonder uitzonderingen zijn deze boeken ook in 2011 verschenen, of in origineel of in Nederlandse vertaling. Ik las dit jaar fictie en non-fictie door elkaar, wat mij zeer is bevallen, omdat ik hiermee het leven zelf heb gevolgd. lees verder