Karel van het Reve zou trots zijn

Boeken etc

De overtreder
Marente de Moor
Uitgeverij: Querido
Sterren: * * *

Schrijfster Marente de Moor (35) is de dochter van schrijfster Margriet de Moor. Zo’n relatie lijkt weinig benijdenswaardig, niet omdat Margriet de Moor een slechte moeder zou zijn of zoiets, maar omdat de dochter daar de komende jaren tot brakens toe mee zal worden lastig gevallen.
Heeft je moeder je geïnspireerd? Ben je gaan schrijven door je moeder? Schrijf je net als je moeder? Waar liggen de verschillen tussen jou en je moeder? Dat soort vragen zal Marente de Moor aan een stuk door worden gesteld. En ze zal ze ook braaf beantwoorden. Nee, mijn moeder heeft me niet geïnspireerd, maar je krijgt natuurlijk wel iets mee als je uit een artistiek gezin komt. Enzovoort.

Ik begin maar meteen met die moeder-dochterrelatie, dan hebben wij dat tenminste voorgoed gehad. Toch hoeft zo’n directe familieband een schrijverschap niet in de weg te staan – denk bijvoorbeeld aan de families Mann of Amis. Maar wat bijna een erfelijk voordeel lijkt, draagt ook het nadeel in zich dat het schrijvend nageslacht eerst een tijd in de schaduw zal moeten staan. Des te begrijpelijker is het dat het schrijvend nageslacht meestal niet op een autobiografische manier begint. Dat geldt zeker ook voor Marente de Moor, die het in eerste instantie ver van huis heeft gezocht. In St. Petersburg wel te verstaan, vanwaar zij voor De Groene columns schreef, die in 1999 zijn gebundeld in Peterburgse vertellingen, wat natuurlijk een knipoog is naar de gelijknamige vertellingen van Gogol.

Alvorens deze recensie te vervolgen, moet ik eerst van een kleine gebeurtenis verhalen die mij is overkomen toen ik in de jaren zestig als jongeman een paar dagen logeerde in St. Petersburg, dat toen nog Leningrad heette. Op een avond kwam ik in restaurant te eten met twee Russische vrouwen – vermoedelijk hoeren, maar daar had ik toen nog geen idee van – die mij met zachte stem verklaarden dat zij maar één doel in het leven hadden. Dat was de Sovjet-Unie te ontvluchten. Daarvoor waren zij zelfs bereid hun leven in de waagschaal te stellen. Als het zou kunnen, zouden ze het liefst van Leningrad naar Finland zwemmen, maar zij beseften wel dat die missie volkomen kansloos was. Hoe het met die vrouwen is afgelopen, weet ik niet, maar later ik mij wel eens afgevraagd of ze mij toen gemonsterd hebben als huwelijkskandidaat. Een huwelijk met een westerling was toen de veiligste manier om de Sovjet-Unie uit te komen.

Het is ongetwijfeld door deze herinnering dat De Overtreder, de debuutroman van Marente de Moor, bij mij in bijzonder goede aarde is gevallen.

Overtreder.jpg

Hoofdpersoon in De Overtreder is de Russische korporaal Vitali Kirilov, wiens naam mij een duidelijke verwijzing lijkt naar Vitalis, de straatmuzikant uit het beroemde jeugdboek Alleen op de wereld van Hector Malot. Deze korporaal, die als grensbewaker dienst doet aan de Fins-Russische grens, is er op een dag getuige van hoe een van zijn medesoldaten deserteert en op de ski’s naar de vrijheid vlucht. Kirilov weet niets anders te doen dan toe te kijken en daarvoor wordt hij gestraft. Het groeit uit tot een traumatische gebeurtenis voor Kirilov, die er zijn leven lang van zal blijven dromen.

Een decennium later, in 1993 als de Sovjet-Unie al niet meer bestaat, besluit Kirilov op zoek te gaan naar de man die hij heeft zien deserteren. Hij neemt daarvoor de trein naar het Westen. Naar Amsterdam om precies te zijn, want daar heeft hij familie zitten. Helaas vergeet hij in Utrecht over te stappen en zo komt hij in het winderige Hoek van Holland terecht. Dat is zijn eerste ervaring in het Westen, en in Nederland in het bijzonder, al zal hij niet veel later Amsterdam alsnog bereiken.

Op indringende wijze beschrijft Marente de Moor de gemeenschap van Russische emigranten in Amsterdam. Zelf heb ik eens de verbijstering gezien van een Sovjet-schaakgrootmeester, die voor het eerst in zijn leven een westerse supermarkt binnenstapte. De overtreder zit vol met dergelijke observaties. Ik denk dat Karel van het Reve trots op Marente de Moor geweest zou zijn, als hij deze roman nog had kunnen lezen. Het zooitje ongeregeld dat De Moor schildert, is uit het leven gegrepen. Hun onderkomens munten niet bepaald uit door Hollandse gezelligheid en de wodkafles is altijd binnen bereik. Zien te overleven, daar gaat het om, en dat alles wordt op bijna luchthartige manier beschreven. Maar uiteindelijk blijft daar altijd het verlangen naar moedertje Rusland, naar de geur van sprot, naar de Russische televisieprogramma’s en naar de winterse sneeuw op de straten.

Vitali Kirilov probeert zich in Amsterdam in leven te houden als straattekenaar, die Amerikaanse toeristen portretteert. Die horen toch niet het verschil tussen Nederlands en Russisch. Hij krijgt ook kennis aan een groep Russische straatmuzikanten, die jaren lang bij de onderdoorgang van het Rijksmuseum heeft gestaan. De beschrijving van dit liederlijke troepje is het hoogtepunt van het boek. Het is vooral hier dat Marente de Moor zich een getalenteerd schrijfster toont. Haar journalistieke verleden komt haar zeer van pas in de bijna Jeroen Bosch-achtige taferelen die zij beschrijft.
Dat troepje muzikanten heeft echt bestaan en ik heb ze menigmaal met eigen ogen zien spelen. Met koude handen stonden ze daar – verlopen, maar op een eigenaardige manier virtuoos, zodat je je begon af te vragen hoe die lui daar waren gekomen. Waarom speelden ze niet in een gewoon orkest? De overtreder geeft de oplossing van dat raadsel, dat ik hier niet zal verklappen. Drankzucht zal wel tot tweespalt en dood binnen het orkestje hebben geleid. In ieder geval zie ik ze nooit meer. Wel staan er tegenwoordig vaak Albanezen – tenminste, dat denk ik – te blazen.

Vorige week werden hier de verhaaltjes van Annelies Verbeke besproken, kinderachtige exercities die de pretentie hebben surrealistisch te zijn, maar die eigenlijk nergens overgaan. Marente de Moor is een schrijfster van een wat andere orde. Haar stem klinkt veel serieuzer en zij heeft daadwerkelijk iets te vertellen. Het slot van De overtreder is naar mijn gevoel nog wat te literair – dat wil hier zeggen: warrig – maar dat neemt niet weg dat wij kunnen spreken van een bijzonder geslaagd debuut.

HP\De Tijd, 2 november 2007