De tragiek van Carry van Bruggen

Boeken etc

Eva
Carry van Bruggen
Uitgever: Rainbow Klassiek (herdruk)
De dochter van een gazan
Madelon de Keizer
Uitgever: Bert Bakker

Lange tijd is Carry van Bruggen een van mijn lievelingsschrijvers geweest en verzamelde ik eerste drukken van haar boeken. Dat was geen geldverslindende bezigheid, want die eerste drukken bleven altijd erg betaalbaar, wat erop duidt dat de populariteit van Carry van Bruggen beperkt is gebleven. Zij bezat een zekere faam in intellectuele kring, maar ook niet meer dan dat. Tijdens haar leven (1881-1932) haalden haar boeken nog aanzienlijke oplagen, maar heden ten dage moet de uitgever geprezen worden, die voorzichtig een herdrukje aandurft.

Carry van Bruggen.jpg

Dat is nu gebeurd met Eva, de autobiografische roman die Carry van Bruggen in 1927 schreef, vijf jaar voordat zij stierf door een overdosis aan slaapmiddelen. Tevens is er een boekje verschenen van de historica Madelon de Keizer, getiteld De dochter van een gazan, dat Carry van Bruggen probeert te plaatsen in de Nederlandse samenleving tussen 1900 en 1930.

Ontegenzeggelijk is Prometheus, “een bijdrage tot het begrip der ontwikkeling van het individualisme in de literatuur”, haar belangrijkste werk. Weliswaar vond Huizinga er niets aan en wist hij als redacteur van De Gids publicatie in afleveringen te voorkomen, maar daar staat tegenover dat Menno Ter Braak zich lovend uitsprak over het boek. Een latere pleitbezorger van Prometheus is J.L. Heldring, hoewel ik mij meen te herinneren dat hij in een stukje beschreef hoe het hem bij herlezing toch was tegengevallen. Vanwege het polemische karakter houd ikzelf misschien toch meer van Hedendaagsch fetisjisme, een titel waar Renate Rubinstein later naar zou verwijzen toen zij Hedendaags feminisme publiceerde.

Carry van Bruggen wordt vaak vergeleken met Virginia Woolf, die ook in veel opzichten haar tijd vooruit was. Of die vergelijking helemaal opgaat, weet ik niet, maar het is zeker dat beiden een plaats als onafhankelijk denkende vrouw voor zich opeisten. Madelon de Keizer maakt in haar boekje fraai duidelijk dat Carry van Bruggen zich uit alle macht verzette tegen het geïdealiseerde beeld van de man, waarin de vrouw de incarnatie is van de goedheid en de reinheid. Maar bij Carry van Bruggen zijn man en vrouw in diepste wezen even slecht en even goed – en vooral ook even onrein.

Toch zijn het vooral Van Bruggens opvattingen over het jodendom die mij hebben aangesproken. Madelon de Keizer wijst erop dat Carry van Bruggen leefde in een tijdperk dat de joden hooguit twee procent van de Nederlandse bevolking uitmaakten. (Over minderheden gesproken: het aantal joden in Nederland heeft zelfs op het hoogtepunt niet in de verste verte het aantal islamieten gehaald dat nu in Nederland woont.) Desondanks was het een tijd waarin openlijk van “het joodse vraagstuk” werd gerept. Voor Carry van Bruggen is dat echter nooit een reden geweest om in haar schulp te kruipen. Integendeel, als dochter van een gazan – voorzanger in de synagoge – kwam zij altijd fier voor haar joods zijn uit. Maar aan de andere kant zag zij niets in het zionisme, dat zij beschouwde als de muizenval, die het later ook inderdaad is geworden.

Grof weergegeven vertegenwoordigde Carry van Bruggen het internationale jodendom, dat uitblonk in intellectuele bezigheden als wetenschap en kunst, en keerde zij zich vanuit die positie tegen het Joodse Staphorst, dat zich nu vooral vertegenwoordigd ziet in de staat Israël. Carry van Bruggen was de vleesgeworden assimilatie, maar dan zonder haar joodse afkomst te verloochenen. Het heeft haar ook niet verhinderd compassie te hebben met minder bevoorrechte lotgenoten, zoals duidelijk blijkt uit haar roman Het Joodje, een titel waarmee je nu niet meer aan kunt komen.

Na bijna tachtig jaar is nu Eva herdrukt, de roman waar Carry van Bruggen volgens velen haar ziel en zaligheid heeft ingelegd. Het is jammer dat deze heruitgave van Rainbow Klassiek geen enkele toelichting bevat. De spelling is wel voor de moderne lezer toegankelijk gemaakt. Waar in mijn eerste druk staat: “Zóó was het dien dag op het eiland, dien koelen Augustusdag van voorverleden jaar”, lezen wij nu: “Zó was het die dag op het eiland, die koele augustusdag van voorverleden jaar”. Maar daarbij is het gebleven, en dat is toch wel een omissie.

In Van alles het middelpunschrijft schrijft biograaf Ruth Wolf dat Carry van Bruggen het gevoel had dat zij zich in Eva “totaal en definitief had uitgesproken”. Dat was ook de reden dat Eva, anders dan de overige romans van Carry van Bruggen, niet eerst als feuilleton was verschenen.

Een vrolijk en opgewekt boek is Eva allerminst, daarvoor hoef je alleen maar de laatste zin te citeren: “…en het einddoel van alle wijsheid is het rustig tegemoet zien van de dood”. Eigenlijk gaat Eva over de dood en niets dan de dood. De hoofdpersonen constateren dat zij in de vorige (negentiende) eeuw zijn geboren en in deze (twintigste) eeuw zullen sterven. De vraag is alleen: wanneer. Met de kennis achteraf is het niet moeilijk een verband te leggen naar de manier waarop Carry van Bruggen in 1932 is gestorven. Helemaal zeker is het niet met die overdosis aan slaapmiddelen, maar zelfmoord lijkt toch wel waarschijnlijk.

Eva is ook een vreemd boek. Ik had er in elk geval veel moeite, veel meer dan ik had verwacht. Zoals bij Céline staat het vol met snikkende puntjes. Ik wil het woord spiritueel niet gebruiken, maar het is ook veel duisterder dan ik had verwacht. Voor de lezer van toen moet het boek ook een zekere erotische lading hebben gehad. Er zijn verwijzingen naar pornografie die geen pornografie is, en er is natuurlijk de passage over de zon die de vrouwelijke hoofdpersoon kust met zonnezoentjes. Met haar warme lijf zit ze in de zon en de zon zoent haar op haar heupen, op haar gezicht, op haar gesloten ogen, en ja, die zonnezoentjes, springen ook in haar mond. Destijds heeft men dat over die zonnezoentje misschien met rode oortjes gelezen, maar de moderne lezer is op dat gebied inmiddels heel wat meer gewend.
Jammer misschien.

Ik voelde toch teleurstelling toen ik Eva uithad. Veel meer gaat voorbij dan je beseft, en daaronder is nogal wat dat je eerst als zeer bijzonder hebt gewaardeerd. Voorlopig klamp ik mij vast aan Hedendaagsch fetisjisme, maar ik wacht nog even met herlezen.

Carry van Bruggen3.JPG

HP\De Tijd, 23 juni 2006