Hoe Oedipus de zoon vermoordde

Boeken etc

Datumloze dagen
Jeroen Brouwers
Uitgeverij: Atlas
Sterren: * * * *

Het is al weer zo’n vijfentwintig jaar geleden dat de Neerlandicus Ton Anbeek zijn bezorgdheid uitsprak over de afwezigheid van straatrumoer in de Nederlandse literatuur. Van het luidruchtige getetter waarmee het moderne leven gepaard gaat, vind je helaas maar weinig terug in de hedendaagse roman, zo meende Anbeek. Veel heeft de klacht van Anbeek niet geholpen. Straatrumoer was er genoeg en vooral in het afgelopen decennium heeft Nederland roerige tijden meegemaakt. Pim Fortuyn werd vermoord. Theo van Gogh werd vermoord. De bedreigde Ayaan Hirsi Ali werd verstoten.

Op hun graven – dat van de laatstgenoemde staat nog open – wordt getracht een multiculturele samenleving te bouwen, maar van dat alles vind je nauwelijks iets terug in de Nederlandse literatuur.

De Nederlandse schrijver houdt de ramen gesloten en is gewoon blijven schrijven over de klassieke tegenstellingen. Vaders en zonen, die knielen op een bed van violen. En de gereformeerde God kijkt toe.

Misschien hebben die schrijvers gelijk. Het tromgeroffel en het geweervuur trekt weer voorbij. Over vijfentwintig jaar zal men van Pim Fortuyn en Theo van Van Gogh even weten weinig als van Johan van Oldenbarnevelt.

Datumloze dagen, de nieuwe roman van Jeroen Brouwers, gaat over een wat oudere man die woont in een bos. In zijn stille eenzaamheid voelt hij zich bijna gelukkig. Wat je hoort, is het geritsel van de natuur. De straat is ver weg. Al wandelend langs bomen en gebladerte overdenkt de man zijn leven. Hij denkt over de vrouwen in zijn leven en over zijn liefdes. Over de kansen die hij heeft benut en vooral over de kansen die hij heeft gemist. Maar vooral denkt hij aan zijn zoon, zijn zoon die hij niet heeft willen hebben, maar die steeds op de meest onverwachte momenten zijn leven is binnengedrongen. Datumloze dagen is in zijn genre een mooie roman, die meer dan eens ontroerd, zeker in de Turks Fruit-achtige sterfscène aan het slot. Datumloze dagen is een echte Brouwers-roman, geschreven in die vreemde mengeling van eenvoud en pathos, waar hij patent op heeft.

Datumloze dagen.jpg

De gedachten van de man in het bos gaan terug naar zijn eerste huwelijk. Hij is getrouwd onder de belofte dat er geen kinderen worden genomen, want zij zelf nog niet eens volwassen. En bovendien: waarom zou je in deze gruwelijke tijden nog een kind op de wereld willen zetten? Maar al snel trekt de vrouw zich weinig aan van de belofte. Mokkend probeert de man nog zich seksueel van haar af te keren, maar dan verleidt zij hem op een romantische avond in Venetië. Het resultaat is uiteraard: zwangerschap.

Zeg maar gerust dat de man hysterisch reageert om de mededeling van zijn naderend vaderschap. Ik kan niet anders zeggen dat de bijna karikaturale wanhoop van de man op een geweldige manier door Brouwers is beschreven. De man trekt zich de haren uit het hoofd. Hoe rampzalig is het om vader te moeten worden! Maar natuurlijk staat hij machteloos en niet veel later is hij ook zo’n vader geworden die bij de draaimolen staat en die even later zijn zoon een ballon laat uitzoeken.

Jaap van Heerden heeft eens beschreven dat Oedipus-complex naar twee kanten werkt. In het Freudiaanse schema wil de zoon uiteindelijk de vader vermoorden, maar vanuit de vader is er natuurlijk ook een tegenkracht die de zoon onschadelijk wil maken. Het zijn juist deze tegenstellingen waarmee Brouwers op bijna speelse wijze aan de gang gaat. Je zou denken dat zo’n beetje alles wel over het Oedipus-complex is gezegd, maar Brouwers weet er in zijn romansteeds weer een verrassende wending aan te geven. Daar neem ik mijn petje voor af.

Uit schuldgevoel probeert de hoofdpersoon nog een paar jaar de vaderrol te spelen, maar het gaat hem niet goed af en het spreekt dan ook vanzelf dat het huwelijk op de klippen loopt. De man laat niet alleen vrouw en zoon in de steek, hij verliest ze ook uit het oog. Niet lang daarna is hij de zoonloze vader, die over de wereld trekt, zonder ooit ergens gelukkig te worden. Het is de zoon die op zoek gaat naar zijn vader en die op de meest onverwachte momenten voor hem zal staan als de geestverschijning uit Hamlet.

Datumloze dagen bevat een paar schitterende scènes, die lezer reikhalzend doet uitzien naar de volgende. Aangrijpend is de scène waarin vader en zoon elkaar na jaren elkaar tegenkomen in New York, een ontmoeting die uitloopt op een drankgelag in de kleine flat die vader bewoont. Terwijl hijzelf halflam op de bank in de huiskamer ligt, hoort de vader hoe zijn zoon in het belendende kamertje de liefde bedrijft met het vriendinnetje van zijn zoon. Brouwers is een meester in beschrijven van dat soort taferelen. Erg grappig is de scène, waarin de man, wandelend door het bos en mijmerend over zijn verleden, stuit op een filmploegje dat een pornofilm aan het opnemen is in de vrije natuur.

Dat het in Datumloze dagen niet goed afloopt met de zoon spreekt bijna vanzelf, evenals de inkeer waartoe de vaderfiguur zal komen. Het slot, waarin de doodzieke zoon weliswaar niet sterft in de handen maar dóór handen van de vader is een tearjerker. Deze sterfscène kan wedijveren met die uit Turks Fruit, en dat is een groot compliment.
Het is verleidelijk Datumloze dagen als een autobiografische roman te zien, aangezien Brouwers niet zo lang geleden een van zijn zonen heeft verloren. Maar in verschillende interviews heeft Brouwers er de nadruk opgelegd dat de roman op zichzelf staat en dat hij het bij die opmerking wil laten. Misschien kan de Ton Anbeek die over 25 jaar de letteren van nu doorlicht, nagaan hoe roman en biografie zich in deze roman tot elkaar verhouden.

Na Geheime Kamers – toch al weer zeven jaar geleden verschenen – heeft Jeroen Brouwers zich opnieuw een rasromancier getoond. Zijn oeuvre overziend, is het misschien jammer dat Brouwers zo veel energie heeft gestoken in polemieken en in wat Martin van Amerongen “kaboutervetes” heeft genoemd. Aan de andere kant waren al die soms pompeuze strafexpedities wellicht nodig om te komen waar hij nu is. Jeroen Brouwers is ontegenzeggelijk een schrijver die bij het klimmer der jaren alleen maar beter is geworden.

HP\De Tijd, 19 oktober 2007