Iwan Demjanjuk, die op 91-jarige leeftijd in een Beiers bejaardenhuis is overleden, werd “de laatste oorlogsmisdadiger uit de Tweede Wereldoorlog” genoemd.
Dat is waar en niet waar. Van de half miljoen Kriegsverbrecher die actief aan de Holocaust hebben deelgenomen, zullen nog enkele tientallen in leven zijn en misschien zitten ze in andere verzorgingstehuizen hun bakje vla uitlepelen. Maar de kans is klein dat zij ooit nog eens, zoals Demjanjuk, voor het gerecht worden gebracht.
Hoewel.
Niet in Duitsland, maar in de Verenigde Staten lopen nog verschillende zaken tegen vermeende bewakers uit de vernietigingskampen.
Zo werd nog niet zo lang geleden de 89-jarige John Kalymon uitgewezen, omdat hij bij zijn emigratie naar Amerika gelogen had gelogen over zijn oorlogsverleden. Hij zou bij Lwow hebben meegewerkt aan de liquidatie van Joden. Net als Demjanjuk is Kalymon een Oekraïner van geboorte en net als Demjanjuk heet hij eigenlijk Iwan. Het lijkt of de voornaam Iwan gedoemd is verbonden te zijn met iets verschrikkelijks.
Kalymin (zie foto), nu nog woonachtig in Troy (Michigan) zal worden uitgewezen naar Duitsland, Polen, de Oekraïne, “of naar enig ander land dat hem wil hebben”. Dat zal wel weer Duitsland worden. Er is hoger beroep aangetekend, maar een soortgelijke zaak kwam onlangs ten einde. Peter Egner (88) stierf juist voordat hij te horen zou krijgen dat hij de VS moest verlaten. In het totaal hebben 107 zaken gediend. Momenteel probeert Justitie nog acht bejaarde oorlogsmisdadigers het Amerikaanse staatsburgerschap te ontnemen.
Het lijkt onwaarschijnlijk dat deze oude mannen een procesgang te wachten staat, die net zo spectaculair zal zijn als die van Demjanjuk. Maar liefst 37 jaar heeft die geduurd. Het begon in het midden van de jaren zeventig met de procedure om Demjanjuk de Verenigde Staten uitgezet te krijgen. Daarna ging het naar Israël, waar hij eerst ter dood werd veroordeeld en later in hoger beroep wegens persoonsverwisseling werd vrijgesproken. Daarna ging terug naar de VS, waar nieuw materiaal aan het licht kwam. Demjanjuk was niet de beul die als Iwan de Verschrikkelijke in Treblinka had huis gehouden – zulks werd door een Poolse prostituee bevestigd – maar wel had hij in een ander berucht vernietigingskamp dienst gedaan: Sobibor.
Vanaf dat moment stapelden de bewijzen zich op en in 2009 moest hij Amerika nogmaals onvrijwillig verlaten. Dit keer ging het naar Duitsland. Op een brandcard, want Demjanjuk beweerde ernstig ziek te zijn. Maar volgens de artsen was hij niet ziek genoeg om zijn proces te ontlopen en zo werd hij op een novemberochtend in 2009 de rechtszaal in München binnengereden, niet ver van de plek waar Adolf Hitler tevergeefs had geprobeerd de Bierkellerputsch te plegen.
Anders dan in Israël was het bewijs door het Duitse Openbaar Ministerie dichtgetimmerd. Dat kun je wel aan Duitsers overlaten. Het duurde lang, maar uiteindelijk heeft Demjanjuk zijn vet gekregen. In mei 2011 werd hij tot vijf jaar veroordeeld, maar met aftrek van voorarrest. Gelet op zijn gezondheid en zijn leeftijd, mocht hij zijn hoger beroep afwachten in een bejaardenhuis.
Over de zin van het proces is veel gezegd en geschreven. De Nederlandse rechtspsycholoog prof. W.A. Wagenaar, die tijdens het proces in Israël veel verstandigs naar voren heeft gebracht, liet postuum een artikel in NRC/Handelsblad publiceren, waarin hij schreef te twijfelen aan de echtheid van Demjanjuks persoonsbewijs, dat in het proces zo’n grote rol had gespeeld. Het was duidelijk dat Wagenaar aan het eind van zijn leven de zaak-Demjanjuk niet intensief meer had gevolgd.
Volgens verschillende Nederlandse Nebenkläger, die namens hun omgebrachte familieleden de aanklacht tegen Demjanjuk ondersteunden, heeft het proces alleen al zin gehad, omdat zij op die manier hun stem konden laten horen over een gruwelijke misdaad. Ongetwijfeld heeft het proces voor een aantal betrokkenen therapeutisch veel betekend, maar dat is niet het belangrijkste.
Belangrijker is het dat Demjanjuk is veroordeeld op grond van het onomstotelijke feit dat hij in Sobibor erbij is geweest. In welke hoedanigheid hij daar werkzaam was – als harenknipper, gaskamerschoonmaker of als surveillant tussen de wachttorens – dat weten wij niet, maar louter zijn aanwezigheid was voor de rechtbank voldoende. Demjanjuk fungeerde als een radertje in een misdadige machinerie en dan is het niet meer van belang of hij zelf de motoren van de gaskamer in werking heeft gezet. Deze uitspraak is van betekenis voor alle toekomstige processen, waarbij oorlogsmisdadigers zijn betrokken. En die zullen niet meer gaan over nazi-misdadigers, want in deze categorie zal het proces-Demjanjuk inderdaad het laatste zijn.
Decennia lang is Iwan Demjanjuk op de vlucht geweest voor de aanklacht wegens moord. Aan die vlucht kwam einde, niet in de gevangenis, maar in een bejaardenhuis. Nu rest hem het graf, net als die 28.000 Joden, voor wier dood hij medeverantwoordelijk wordt geacht.
de Volkskrant, 19 maart 2012