Stapel bevestigde wat men graag wilde horen

Columns

Laten wij hopen dat het NOS Journaal voor een dilemma heeft gestaan, toen men de verklaring uitzond van de wetenschappelijke superfraudeur Diederik Stapel. De delinquent had laten weten dat hij zich ziek, zwak en misselijk voelde en derhalve niet in staat was interviews te geven. Maar een statement afleggen, dat wilde hij wel.

Op dat moment had Marcel Gerlauff, hoofdredacteur van het Journaal, kunnen zeggen: “Dan doe wij het niet. Wij zijn geen verlenging van het pr-bureau Stapel. Als mijnheer Stapel na alle ophef geen simpele journalistieke vragen wenst te beantwoorden, dan loopt mijnheer Stapel maar naar de concurrentie. Dan mag die zich belachelijk maken als een kritiekloos doorgeefluik”.

Diederik Stapel 2

Gerlauff zond de verklaring wel uit, met wat vage kritische praatjes erom heen. Daardoor kon Stapel ontsnappen. Hij ontsnapte niet alleen aan de confrontatie met serieuze journalistiek, hij ontsnapte ook aan de confrontatie met zichzelf. Ik wil niet zeggen dat ik het anders had gedaan dan Gerlauff, maar onbevredigend was het resultaat zeker. Stapel pleitte zichzelf niet vrij, maar hij kondigde wel aan dat er binnenkort een boek van hem uitkomt, waarin hij het allemaal zal uitleggen. Hij zei nog net niet “haast u naar de erkende boekhandel!”, maar het scheelde weinig.

De onthullendste opmerking van Stapel was: “Ik kon niet eeuwig jong en veelbelovend blijven; het werd tijd dat ook ik de sociale psychologie zou verblijden met een belangrijk, elegant en vooral eenvoudig inzicht. Waar deed ik het anders voor?”.

Verblijden.

Mooie, elegante bewijzen waar iedereen vrolijk van wordt, daar ging het Stapel om. Of ze waar zouden zijn, was een andere kwestie. Hij gaf ons telkens het E = mc² van de sociale psychologie. Voor minder deed hij het niet. Niet ingewikkeld, maar zo dat iedereen het kon begrijpen. U moet eens opletten dat die zogenaamde wetmatigheden van Stapel, in feite allemaal relaties bevestigen, waarin mensen graag willen geloven. Een rommelig huis brengt rommelig denkende mensen voort. Dat is zo’n eenvoudig inzicht waar je blij van wordt. Je kunt tegen de kinderen zeggen: hé, ruim jij je kamer eens op, of wil je eeuwig dom blijven?”.  Voor de handliggende Tante Betjes waarin mensen graag geloven en om dat verlangen te bevredigen, verzon Stapel er de data bij.

Mensen die vlees eten, zijn agressiever. Ook zoiets. In ons allemaal huist een vraatzuchtige moordenaar. Diederik Stapel heeft het onderzoek, dat die stelling bevestigt, al voor u klaar liggen – ook toevallig. Het ligt natuurlijk niet alleen aan de omgeving van wetenschappelijke halve garen waarin Stapel verkeerde, het ligt evenmin aan “het systeem” dat zulke missers als vanzelf toelaat, het ligt uiteindelijk aan het vak zelf: de sociale psychologie. Die kun je nauwelijks een echte wetenschap noemen.

Stapel is de resultante van de torenhoge ambities in de alfa-vakken. Op de dag dat het rapport –Stapel verscheen, publiceerde NRC Handelsblad een stuk waarin ongegeneerd stond dat de uitkomsten van een of ander sociaal onderzoek “bewezen waren”. Maar hoeveel wetten in de humaniora zijn werkelijk bewezen en universeel geldig? De psycholoog Johan Barendregt heeft eens lang over deze vraag nagedacht en antwoordde toen aarzelend: “Dat proefpersonen door het experiment worden beïnvloed”.  Waaraan hij na een stilte toevoegde: “maar misschien is dat niet eens waar”.

“De waarheid was beter af zonder mij”, zei Stapel in zijn verklaring. Ook verklaarde Stapel nog dat hij therapeutische hulp heeft gezocht. Je zou bijna meelijden met hem krijgen. Maar als hij het een beetje slim speelt met zijn boek stroomt het geld straks binnen. Met dank aan het Journaal. En tot volgende keer bij Twan Huys in College Tour.

Het Parool, 2 december 2012