Wie een steentje in zijn schoen heeft, is alleen dat steentje

Boeken etc

Pijn
Sytze van der Zee
Uitgever: De Bezige Bij
Sterren: * * * *

Pijn 3

Een paar maanden geleden werd ik ineens na een onhandige wortelbehandeling getroffen door een knallende kiespijn. Ik stuiterde zo’n beetje tegen het plafond en die nacht was ik niet doorgekomen als mijn vrouw er niet voor had gezorgd dat wij tenslotte in een ziekenhuis terechtkwamen, waar een zakje pillen voor mij werden gedraaid. Een pijnstiller en een maagbeschermer, die eerst ingenomen diende te worden.

Toen de rust in mijn zenuwgestel enigszins was teruggekeerd, begon ik mij te realiseren wat pijn betekent en vooral wat de afwezigheid van pijn betekent.

“Als je een steen hebt in je schoen, dan ben je alleen je schoen”, heeft de Chinese wijsgeer Lao-Tse gezegd.

En zo is het ook met pijn. Als je pijn voelt, dan word je langzaam alleen maar die pijn. Pijn begint je leven tot in alle uithoeken te beheersen. Tenslotte ben je niets meer staat, want elk vingerkootje dat je wilt bewegen staat in het teken van de pijn.

Tot dusver was mijn leven tamelijk pijnloos verlopen. Ik ben een keer (in 2002) getroffen door een kleine hersenbloeding, maar aangezien de hersenen pijnloos zijn, heb ik van pijn toen geen last gehad. Niet lang nadat ik van deze calamiteit was hersteld, kwam ik Sytze van der Zee tegen. Bij het dagblad Het Parool is hij mijn hoofdredacteur geweest. Hij was dat in een hectische tijd, toen de eigen directie zo’n beetje de krant de nek om wilde draaien en Van der Zee zich daar heftig tegen verzette. Die overlevingsstrijd zou pas worden gewonnen nadat Van der Zee de laan uit was gestuurd, maar ik kan mij voorstellen dat die periode Sytze’s fysieke gestel niet onberoerd heeft gelaten. In elk geval zag hij er bij het weerzien vermagerd uit. Er ontspon zich een gesprek over kwalen en al snel vertelde hij dat hij was geopereerd na een darmperforatie. Het ging nu weer goed, maar het was wel even schrikken geweest.

Uit die operatie is zijn boek Pijn voortgekomen. Van der Zee had namelijk bemerkt dat hij de operatie tamelijk onbewogen had doorstaan, terwijl een darmperforatie wordt beschouwd als een van de pijnlijkste gebeurtenissen die een mens kan treffen. De ware journalist in Van der Zee ging op zoek naar de oorzaak van wat ik maar even voor het gemak “zijn pijnfalen” noem. En wat begon als een interesse zwol aan tot een laaiende nieuwsgierigheid, die tenslotte is uitgemond in een boek van vierhonderd pagina’s.

Pijn 1

Pijn lijkt geen sexy onderwerp waarmee grote oplagen te behalen zijn, maar voor een ieder die wel eens is getroffen door meer dan een pijntje is dit boek een must. Als je afgaat op het cijfer van 2,2 miljoen Nederlanders, voor wie geen dag pijnloos verloopt, dan zou het boek van Sytze van der Zee moeiteloos een bestseller moeten zijn. Zonder iets af te doen aan eerdere titels als Potgieterlaan 7 of  Vogelvrij is Pijn ook zonder meer Van der Zee’s beste boek.
Van der Zee is een harde werker. Hij rust niet voordat hij alles over zijn onderwerp heeft uitgezocht. Daardoor is Pijn een boeiende mix geworden van wetenschappelijke exercities, interviews, journalistieke reportages en persoonlijke ontboezemingen. Iedere pijnlijder kan iets van zijn gading vinden in dit boek.

Van der Zee’s nieuwsgierigheid brengt hem in contact met internationale experts. Zo correspondeert hij met Ronald Melzack, de grote Canadese pijndeskundige , van wie in Nederland al in 1975 een Aula-pocket met de titel Het raadsel pijn was verschenen. Melzack is de geestelijke vader van de gate-control-theorie, die zegt dat ons centrale zenuwstelsel als het ware poortjes open en dicht zet om de pijnprikkels te regelen. Via mailverkeer met Melzack krijgt van der Zee ook meer informatie over Willem Noordenbos (1875-1954), de Nederlandse pionier op het gebied van de pijngeneeskunde. In feite is het deze Noordenbos die uitgroeit tot de grote held van het boek. Verschillende malen vraagt Van der Zee zich af of Noordenbos als onderzoeker en denker wel de (internationale) erkenning heeft gekregen die hij verdient.

Ludwig Wittgenstein was beslist niet de eerste die heeft opgemerkt dat jouw pijn niet door een ander gevoeld kan worden en dat die ander ook niet jouw pijn kan voelen. Maar Wittgenstein was mogelijk wel de eerste die erop wees dat pijn een gebied is waar het onvermogen van de taal een grote rol speelt. Over onze pijn kunnen wij niet spreken, terwijl wij het tegelijkertijd uitschreeuwen van de pijn. Daarom is pijnbestrijding een nog onontgonnen landschap, waar allerlei mysterieuze fenomenen voorkomen. Van de placebo tot de piskijkerij, van de acupunctuur tot het aardstralenkastje, van het boezemfibrilleren tot het neurolytische blokkeren, de mens doet alles om van de pijn af te komen. En om dat doel te bereiken, is hij bereid de meest duistere wegen te bewandelen.

Hier spaart Sytze van der Zee zichzelf niet. Uit Potgieterlaan 7 weten wij al dat hij stamt uit een familie van tragische kostgangers. Pijn bevat een hoofdstuk over zijn moeder dat zowel ontroerend als ontluisterend is, omdat het zowel met liefde als met een gevoel van verbazing is geschreven. Het stadium van de ergernis over zijn moeder, die bereid was te geloven in handopleggers, magnetiseurs en ander dubieus volk, heeft Van der Zee na al die jaren achter zich gelaten. Opmerkelijk daarbij was dat zijn moeder er nauwkeurig op toezag om haar zoon niet bloot te stellen aan de krachten waarin zijzelf geloofde. Wilde zij hem daarvoor vrijwaren, of geloofde zij er diep in haar hart toch niet in? Er zou meer onderzoek gedaan moeten worden naar de grenzen van wat mensen bereid zijn allemaal te geloven.

Pijn is een caleidoscopische rondtocht langs de wereld van het lijden. Je komt er de meest eigenaardige types in tegen, al wordt het boek nergens een expositie van freaks. Er zijn mensen die geen pijn kennen en die daar zeer onder gebukt gaan, omdat zij zonder het te merken de hele dag met een spijker in hun voet rondlopen. Maar je hebt ook de Iceman, die van zijn pijnloosheid een sport heeft gemaakt. Elke keer als ik de Iceman op Discovery Channel door en onder het noordpoolijs zie zwemmen denk ik dat wij bij de neus worden genomen, maar dat is kennelijk toch niet zo.

Overal kruipen pijnlijders in pijncentra bij elkaar om over pijn te praten. Hoe komen ze er in godsnaam vanaf? Tegelijkertijd bestaan er allemaal sm-clubs, waarvan de leden elkaar pijn doen onder het motto dat pijn ook een kwestie van genot is. Steeds was Sytze van der Zee erbij.

Ongetwijfeld heeft het christendom veel invloed gehad op onze pijnbeleving. Het pijn lijden van Jezus werd als iets heiligs gepropageerd en met enige kwade wil kun je volhouden dat met de gekruisigde het sadomasochistische element in onze cultuur werd gelegitimeerd. Heden ten dage ben je vooral geneigd te denken dat sadomasochisme een welvaartsverschijnsel is, maar elk hoofdstuk van Pijn leert je dat het raadsel raadselachtig gecompliceerd is.

Pijn is in alle opzichten een boeiend boek. Er valt ook veel in te lachen. Zo haalde Lorand Julius Bela Gluzek, een arts uit Cleveland, in 1945 Time Magazine met zijn dolorimeter, een apparaat waarmee je pijn in grammen kon omzetten. De toepassing was simpel. Gluzek legde van de proefpersoon een arm of een been op een steun, waarna hij er een klem op zette, die hij net zo lang aandraaide tot het pijn deed. Op een schaal kon hij vervolgens aflezen uit hoeveel gram de druk bestond. Gluzak claimde een nauwkeurigheid van 97%, maar volgens Van der Zee is na publicatie in Time nooit meer iets van de dokter en zijn dolorimeter vernomen.

Pijn is een boek dat au doet, maar dat u niet mag missen.

HP/De Tijd, januari 2013